Rozwój chrześcijaństwa w starożytnym Rzymie

Rozwój chrześcijaństwa zależał w znacznym stopniu od osobowości i zakresu działania pierwszych głosicieli nowej wiary, czyli apostołów. Apostołowie to nie tylko 12 uczniów Jezusa, ale także dwóch wybitnych propagatorów chrześcijaństwa, którzy nie byli bezpośrednimi uczniami Chrystusa-Barnaba i Paweł z Tarsu. Paweł podejmował liczne podróże misyjne celem pozyskania nowych uczniów dla chrześcijaństwa. Objęły one Cypr, liczne miasta Azji Mniejszej, także część Grecji i Macedonii, na tych terenach powstały liczne gminy chrześcijańskie, których umocnieniu służyły pisane przez Pawła listy.

W chrześcijaństwie, które szybko rozpowszechniło się w Azji Mniejszej, wystąpiły różne kierunki społeczne. Jeden z nich znajdował sympatie zwłaszcza wśród biedoty i niewolników, które wiązały z nową religią nadzieję na zasadniczą zmianę swej sytuacji, zniesienie jarzma wyzysku i równość społeczną w ramach nowego królestwa. Ten radykalny społecznie nurt uległ stopniowemu złagodzeniu, ograniczano się coraz bardziej do zapowiedzi wyrównania wszystkich krzywd społecznych w życiu pozagrobowym. Taki kierunek dalszemu rozwojowi chrześcijaństwa nadały warstwy średnie, a zwłaszcza zamożni przedstawiciele arystokracji, których pociągała idealistyczno-filozoficzna koncepcja nowej religii, a także zawarte w niej pewne elementy opozycji wobec władzy cesarskiej. Wiara chrześcijan w lepsze życie po śmierci była tak silna, że gotowi byli oni przyjąć nawet śmierć męczeńską, wierząc, że przyniesie im ona oczyszczenie od wszelkich grzechów i przejście do wiecznej szczęśliwości.

Religia chrześcijańska zaczęła rozpowszechniać się w państwie rzymskim głównie w jego wschodniej, hellenistycznej części (Azja Mniejsza, Syria); znajdowała wyznawców przede wszystkim w miastach, a tylko w niewielkim stopniu docierała do ludności wiejskiej w niektórych rejonach azjatyckich. Językiem powszechnie używanym przez pierwszych chrześcijan był grecki, w tym języku zostały spisane wszystkie dzieła Nowego Testamentu, po grecku odprawiane były nabożeństwa. Do prowincji zachodnich chrześcijaństwo dotarło później, większe skupiska wyznawców tej religii wytworzyły się w samym Rzymie i Afryce, w końcu II w. istniały już dość liczne gminy chrześcijan w dolinie Rodanu w Galii, w Lugdunum i w miastach Galii Narbońskiej.

W okresie od I do III wieku zaszły poważne zmiany w organizacji Kościoła. Chrześcijanie pierwotnie łączyły się w gminy, które przypominały tak liczne w Rzymie kolegia „małych ludzi” - głównie o charakterze pogrzebowym i dzięki temu podobieństwu były tolerowane przez władze państwowe. Organizacja gminy, początkowo nie wszędzie jednolita, przystosowana była do tradycji lokalnych. Gminy posiadały niewielki wspólny majątek, który służył przede wszystkim wspomożeniu najuboższym. Pierwszych chrześcijan pochłaniały myśli o samodoskonaleniu, uzyskaniu zbawienia i idee rozszerzania wiary.

Chrześcijaństwo rozszerzało się szybko, choć było jedną obok judaizmu religią świata antycznego nastawioną na ścisły ekskluzywizm. Świat dzieli ł się na chrześcijan, czyli wiernych i na resztę-niewiernych. Przyjmujący chrześcijaństwo musieli zrezygnować z udziału we wszelkich pogańskich ceremoniach religijnych. A ponieważ wszystkim publicznym aktom w Rzymie towarzyszyły obrzędy religijne, wielu pierwotnych chrześcijan wycofało się z udziału w życiu miast, unikając pełnienia funkcji municypalnych, a także przynależności do tak licznych kolegiów zawodowych czy pogrzebowych. Najbardziej wyróżniało chrześcijan to, że nie składali oni ofiar bogom państwowym i przed posągami cesarskimi, gdyż byłoby to wyłomem z konsekwentnego monoteizmu. Ta postawa wyznawców Chrystusa budziła niechęć wśród ogółu społeczeństwa, gdzie wytwarzały się o nich niewiarygodne opowieści i przekonanie, że są ateistami, wrogami cesarza i rodzaju ludzkiego. Niechęć znacznej części społeczeństwa do chrześcijan szła w parze z nieufnością władz cesarskich, zaniepokojonych rozszerzaniem się nowej tajemniczej religii, która była sprzeczna z mos maiorum.

Cesarze aż do połowy III w. nie wydali wyraźnej ustawy skierowanej przeciw chrześcijanom, byli oni jednak pociągani do odpowiedzialności karnej na podstawie różnych oskarżeń. W wypadku klęsk powszechnych przedstawiciele władzy cesarskiej chętnie zrzucali odpowiedzialność za nie na chrześcijan, aby uspokoić wzburzony tłum. Za panowania Nerona po pożarze Rzymu poddani zostali mękom chrześcijanie, na których cesarz zrzucił odpowiedzialność za spalenie miasta. W okresie Antonimów prześladowania miały charakter sporadyczny, ale wzmogły się za panowania Marka Aureliusza w okresie wojen markomańskich i plagi zarazy.

W III wieku chrześcijaństwo stało się już religią o zasięgu ogólnoimperialnym, umocniło się w pełni we wschodniej części cesarstwa, penetrowało coraz bardziej do prowincji zachodnich, zyskując nowych wyznawców, głównie w miastach. Kościół chrześcijański dysponował już w tym czasie silną zhierarchizowaną organizacją, znacznym majątkiem, licznymi świątyniami. Rosło jednak zaniepokojenie władzy cesarskiej, której autorytet uległ zachwianiu po roku 235. Prześladowanie chrześcijan nabrało charakteru masowego w połowie III w. zwłaszcza za rządów Decjusza, który ogłosił w 249-250 r. Edykt nakazujący powszechne karanie chrześcijan. Fala prześladowań została wzmocniona przez cesarza Waleriana, ale zahamowana przez edykt tolerancyjny Galliena(260r.). Wrogami chrześcijan byli cesarze dążący do odrodzenia starej moralności rzymskiej, dyscypliny społecznej i umocnienia władzy centralnej jak Decjusz, czy później Probus. Ostatnie zarządzenia nakazujące tępienie chrześcijan zostały wydane przez cesarza Dioklecjana i jego wsółrządce Galeriusza, które były poważnym wstrząsem dla Kościoła. Dotknęły one przede wszystkim wschodnią część Imperium, a także Afrykę, gdzie było duże skupisko chrześcijan. Pomimo poddania się wielu wyznawców, którzy zdecydowali się na odstępstwo od religii i zlożenia nakazanych przez państwo, prześladowania nie zdołały złamać siły chrześcijaństwa, które poprzez przykłady męczeństwa zyskiwało nowych wiernych. Ciężko chory Galeriusz na łożu śmierci odwołał prześladowania i w roku 311 wydal edykt nakazujący tolerancję wobec chrześcijan. A skoro chrześcijaństwa nie udało się złamać, trzeba było próbować zawrzeć z nimi sojusz, a nawet wykorzystać je jako podporę władzy cesarskiej. Tę drogę obrał Konstantyn. Spotkał się on w 313 r. w Mediolanie z cesarzem Licyniuszem, który musiał się liczyć z silnymi gminami na Wschodzie, obaj Augustowie omówili tam nowe zasady polityki religijnej. Potwierdzili oni postanowienia edyktu Galeriusza z 311 r. zapewniając chrześcijanom równouprawnienie z innymi wyznaniami. Mimo to Konstantyn w dalszym ciągu lansował kult najwyższego boga- Sol Invictus, którego tradycje przejął na wzór Aureliana, sprzyjał jednak w pełni rozwojowi Kościoła chrześcijańskiego, pośrednika między Bogiem a ludźmi. Sprawowanie władzy cesarskiej z woli Boga upoważniało do uczestnictwa w zjazdach, występowania w roli zwierzchnika Kościoła. Chrześcijaństwo w zamian za uzyskanie swobody musiało uznać autorytet cesarza w sprawach religijnych.

W Chrześcijaństwie w jego początkach nie było jednolitych złożeń społecznych i doktrynalnych. Spory wewnętrzne nabrały ostrości z chwilą oficjalnego uznania kościoła chrześcijańskiego. Powstał donatyzm i arianizm. Mimo sympatii cesarzy do arianizmu, starali się oni o utrzymanie jednolitej religii dla całego imperium, wymagał tego ustrój scentralizowanej monarchii, w której wszystkie dziedziny życia były podporządkowane najwyższej władzy.

Oparte na zasadach tolerancji religijnej rządy Walentyniana i Walensa stanowiły okres krótkotrwałego ułagodzenia konfliktów religijnych. Pod koniec IV wieku nastąpiło ostateczne umocnienie się chrześcijaństwa w oparciu o postanowienia soboru nicejskiego. Gracjanusz był pierwszym cesarzem, który zrezygnował a 379 r. Ze stanowiska najwyższego kapłana, Teodozjusz w ogóle nie przyjął tej godności.

W roku 379 nastąpiło ostateczne zerwanie między cesarstwem a religią rzymską. W 381 r. Uznano kościół Katolicki za oficjalną podporę państwa i usunięto ze stanowisk urzędowych wszystkich pogan i heretyków.