Związki poezji Jana Kochanowskiego z antykiem.

Jan Kochanowski (1530-1584), jeden z najwybitniejszych poetów polskich oraz europejskich. Od ok. 1563 został dworzaninem i sekretarzem Zygmunta II Augusta. Po śmierci króla mieszkał w Czarnolesie, biorąc okazjonalnie udział w życiu publicznym. Śmierć ukochanej córeczki Orszulki, której poświęcił Treny, a następnie drugiej córki Hanny przyczyniły się do pogorszenia jego stanu zdrowia. Zmarł nagle w Lublinie, w uroczystościach pogrzebowych uczestniczył dwór z królem Stefanem Batorym.

Związki Jana Kochanowskiego z antykiem można odnaleźć w:
- uprawianych przez niego gatunkach literackich wywodzących się z antyku,
- motywach występujących w jego twórczości,
- nawiązaniach do tejże epoki.

Gatunki literackie, wywodzące się z antyku, które tworzył Kochanowski

W antyku powstało mnóstwo gatunków literackich które przetrwały aż do dzisiejszych czasów. Znane były one również żyjącemu w XVI w. Janowi z Czarnolasu:
 PIEŚŃ – utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji. Jan Kochanowski sięga do nich w swej próbie tłumaczenia pieśni Horacego. Najważniejszą wypowiedzią jest pieśń "Czego chcesz od nas Panie", w której mamy dokładny obraz Boga: Bóg panuje nad swoim stworzeniem i kieruje nim doskonale; Stwórca jest bliski człowiekowi, jest dobry, szczodrobliwy, łaskawy, hojny, nie skąpi dóbr; stworzył piękny, przyjazny, harmonijny, dający radość człowiekowi świat; człowiek może w nim pokładać nadzieje. Kochanowski składa ogólnie hołd Bogu, za wszystkie jego dary dla człowieczeństwa.
 TRENY – utwór poetycki wywodzący się z poezji żałobnej antycznej Grecji. Pierwotnie pieśń obrzędowa, później ważny element greckiej tragedii. Wyrażała żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętywała myśli i czyny zmarłego, sławiła jego zasługi. Za twórców trenu jako samodzielnego gatunku literackiego uchodzą: Simonides i Pindar, w poezji rzymskiej Newiusz i Owidiusz. Odrodził się on w Polsce w okresie renesansu właśnie dzięki Kochanowskiemu. Nie jest to jednak wierne odwołanie. W antyku tren opisywał zalety osoby zmarłej, sławił jej czyny. Poeta łamie tę zasadę, poprzez swe treny opiewa on bowiem swą córkę, Urszulkę. Jednocześnie przedmiotem analiz czyni swe uczucia, a nie zmarłą. Autor podważa tu wszystkie swoje wcześniejsze wnioski filozoficzne, podważa w pewnym momencie swoją wiarę w boski porządek świata, podważając w pewnym momencie nawet istnienie Boga. Dla zrozpaczonego ojca nie ma już nic pewnego - świat staje się wrogi zabierając mu Urszulkę. Sprzeciwia się także sprawiedliwości boskiej. Ostatecznie jednak zauważa, że w kwestiach boskich człowiek nie ma żadnych szans poznania, tak więc nie może zrozumieć logiki boskiej. Godzi się z wyrokiem Boga i próbuje go jakoś uzasadnić.
 FRASZKI - Nazwa fraszka pochodzi z języka włoskiego i oznacza żart, figiel, drobiazg. Sam gatunek wywodzi się ze starożytnego epigramatu. Żartobliwe i poważne, refleksyjne i liryczne, proste i kunsztowne Świadczą o kulturze umysłowej poety, jego sztuce pisarskiej, o wdzięku i dowcipie. W zbiorze, złożonym z trzech ksiąg, znajdują się przekłady i przeróbki anakreontyków (czyli utworów literackich opisujących uroki życia, o tematyce zazwyczaj biesiadnej lub miłosnej; gatunek ukształtowany przez greckich poetów aleksandryjskich, wzorowany na twórczości Anakreonta), wierszy między innymi Safony i Marcjalisa, epigramatów przejętych z Antologii greckiej, przede wszystkim jednak utwory oryginalne.
 TRAGEDIA utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. "Odprawa posłów greckich" Kochanowskiego to nie tylko odwołanie się do tematyki antycznej, lecz także sięgnięcie do tradycji tego gatunku. Kochanowski zachowuje m.in. zasadę trzech jedności, zasadę decorum, tradycyjną rolę chóru, podział na epizody i komentarze chóru, itp.
 SIELANKI - w starożytności gatunek ten stworzył Teokryt, a uprawiał go także Wergiliusz. Sielanką Kochanowskiego jest np. "Pieśń świętojańska o sobótce".
 DIALOG - którego twórcą był Platon. Ów starożytny myśliciel za jego pomocą wyrażał swe koncepcje filozoficzne. Mimo, iż powstał już w antyku, był znacznie częściej spotykany w średniowieczu. Dialog był bardzo popularny w renesansie, szczególnie w dramacie i teatrze. Jednym z dialogów napisanych przez Jana z Czarnolasu są „Wróżki”.
 PSAŁTERZ DAWIDÓW stanowi zbiór utworów lirycznych o różnej tematyce i tonacji emocjonalnej, skupiony wokół relacji Bóg - człowiek - świat. Poeta korzystał z Wulgaty (łacińskiego przekładu Biblii św. Hieronima) oraz z renesansowych tłumaczeń Księgi Psalmów, zwłaszcza z poetyckiej parafrazy Szkota George’a Buchanana. Koncepcja Boga i człowieka nosi ślady oddziaływania tradycji antycznej i idei renesansowych. Wykazuje cechy uniwersalne wspólne dla różnych systemów religijnych i kulturowych. Wizerunek starotestamentowego surowego Boga-Sędziego, karzącego grzesznego człowieka, uległ w parafrazie czarnoleskiej złagodzeniu. Bóg Kochanowskiego - zgodnie z biblijnym przekazem - jest potężny, mądry, miłosierny, a jako budowniczy pięknego wszechświata budzi podziw i uwielbienie.

Antyczne motywy występujące w twórczości Kochanowskiego

ARKADIA - (wg starożytnych greków) górski, lesisty kraj na środkowym Peloponezie, zamieszkały przez ubogich pasterzy i dzikie zwierzęta. Kraina prostoty i szczęśliwości (w istocie zacofana i prymitywna). Wielką karierę zrobił mit arkadyjski, który po raz pierwszy pojawił się w IV eklodze Wergiliusza w postaci poetyckiego obrazu wyidealizowanej krainy spokoju, ładu i wiecznej wiosny. Jej mieszkańcy - pasterze żyją w pełnej harmonii z naturą.
Nawiązaniem do tego motywu jest pieśń Panny XII z "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego. Wyraża tu poeta pochwałę życia wiejskiego i stworzonego przez ten model egzystencji typu ludzkiego. Jest to ideał ziemianina, który prowadzi samowystarczalny pod względem materialnym tryb życia, z dala od zgiełku miejskiego, niebezpieczeństw wojennych i kłopotów kupieckich. Ideał ziemianina jest pełen aspiracji duchowych. W jego kreację wpisuje poeta pochwałę takich wartości, jak niezależność, spokój wewnętrzny, wzajemna życzliwość członków rodziny, szacunek dla starszych. Poeta nie zapomina o dobrobycie i eksponuje to, co dla motywu arkadyjskiego jest bardzo istotne, a mianowicie brak trosk materialnych i dostatnie życie bohaterów, którzy nie znają znoju pracy.
Głębokie i prawdziwe doznania i emocje oddaje wiersz "Do Justyny. Tęskt tu na wiosnę". Ukazane jest tu subtelne przeżycie natury, a więc tęsknota za słońcem, kwiatami, śpiewem ukochanej. W motywie arkadyjskim poeci sentymentalizmu eksponują nastroje elegijne, tzn. smutek i melancholię, a w uczuciu - tkliwość, czułość i rzewność.
„EXEGI MONUMENTUM” oznacza: "stawiam sobie pomnik (trwalszy niż ze spiżu)". Tak zaczyna się słynna oda Horacego, która podejmuje temat nieśmiertelności poezji i poety. Twórczość, poezja, dzieło życia daje poecie sławę i nieśmiertelność. „NON OMNIS MORIAR” - brzmi słynny cytat, który oznacza: "nie wszystek umrę" - bo pozostanie sława i poezja. Horacy zwraca uwagę na dwoistą naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną. Nawiązuje to tego Jan Kochanowski - "Pieśń XXIV / księgi wtóre" – „Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony”, która stanowi parafrazę ody Horacego. Poeta mówi o sobie jako o człowieku, którego natura jest nie tylko śmiertelna, ale również nieśmiertelna. W poetyckim obrazie autor przedstawia swą stopniową przemianę w łabędzia, który dzięki swym potężnym skrzydłom dotrze do najdalszych zakątków świata, wszędzie wieszcząc słowa poety:
„O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie, I różnego mieszkańcy świata Anglikowie; Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają, Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają.”

Nawiązania do antyku w poezji Kochanowskiego

Widzimy u Kochanowskiego poetycką realizację słów rzymskiego poety Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Za Horacym powtarza "Carpe diem" (chwytaj dzień) i wyraża fascynację światem, radość życia i podziw dla uroków natury. We fraszce „O doktorze Hiszpanie” opisuje spontaniczne, niemal hedonistyczne upojenie ucztą dworską. W pieśniach „Miło szaleć, kiedy czas po temu”, „Chcemy być sobie radzi” nawiązuje do poglądów Epikura, który za największe dobro uznał brak cierpienia, przyjemność duchową i intelektualną. Kochanowski wzywa więc towarzyszy siedzących przy biesiadnym stole do zabawy przy dźwiękach muzyki, w atmosferze tańca, dowcipu, radości. Dowodzi też, że nawet podczas zabawy należy zachować, tak ceniony przez Greków, umiar. Od starożytnych przejmuje także ideał wychowawczy i wiarę w twórcze możliwości człowieka.
Kochanowski nawiązuje też do mitologii, wprowadza bogów, tradycje. W pieśni „O spustoszeniu Podola” pojawia się „żelazny Mars”, we fraszce „Do gór i lasów” - Proteusz (bożek leśny), w utworze „Do fraszek” - nić Ariadny.