Reformacja i kontrreformacja w Europie

Początek reformacji datuje się od momentu wystąpienia Lutra. Marcin Luter ur. 10 listopada 1483 r. w Eisleben w Turyngii jak syn tamtejszego górnika. Wczesne dzieciństwo upłynęło mu w dość ciężkich warunkach. Stopniowo jednak rodzina doszła do dobrobytu, w związku z czym młody Luter rozpoczął studia na uniwersytecie w Erfurcie (1501), gdzie w r. 1505 otrzymał stopień magistra nauk wyzwolonych. Prawem, które miało być jego zawodem, nie interesował się bliżej, natomiast pociągały go silnie zagadnienia religijne.
17 lipca 1505 r. wstąpił do zakonu augustianów augustianów w Erfurcie. Niektórzy historycy sądzą, że decyzja ta nie była bynajmniej konsekwencją kryzysu religijnego, jaki Luter jakoby przeżywał, lecz przeciwnie-to właśnie przekroczenie murów klasztornych i rozmyślania w nich zapoczątkowały ten kryzys.
W końcu 1510 r. udał się w interesach swego zakonu do Rzymu gdzie uderzył go zbytek i zepsucie panujące w stolicy papieskiej, o czym później będzie często wspominał. W maju 1512 r. został przeorem w Witenberdze, a jesienią tegoż roku otrzymał tytuł doktora teologii i zaczął wykłady Pisma Świętego na tamtejszym uniwersytecie. Razem z swym przełożonym, Johanem Staupitzem, pracował nad reformą zakonu augustianów, nie występował jednak przeciwko Kościołowi, a nawet w okresie soboru luterańskiego (1512-1515) stał po stronie Kurii Rzymskiej.
Rozmyślania i lektura kształtowały powoli w młodym profesorze i mnichu nowe poglądy na pewne zasadnicze problemy religijne. Głównym źródłem rozmyślań była dlań Biblia, nieobce jednak były mu poglądy niektórych teologów i myślicieli, przede wszystkim filozofa z XIV w. Williama Occama i jego komentatora z XV w. Gabriela Biela, którego dzieła cieszyły się wówczas w Niemczech dość dużą popularnością.
Na wystąpienie przeciw Rzymowi zdecydował się Luter dopiero w związku ze sprawą odpustów. Odpusty te, zgodnie z resztą z nauka Kościoła, ogłosili papieże Juliusz II i Leon X. Głównym kwestorem na terenie Niemiec został mianowany arcybiskup moguncki i magdeburski ks. Albert Hohenzollern, a propagandą całej akcji zajął się niezbyt zręczny i taktowny Joann Tetzel, członek niepopularnego wówczas w Niemczech zakonu dominikanów.
Dzień 31 października 1517 r. jest jednym z najważniejszych w historii. W dniu tym dr Marcin Luter ogłosił 95 tez skierowanych przeciwko odpustom (Pogląd, że tezy te przybił sam na drzwiach kościoła w Wittenberdze).
Tezy te przysporzyły autorowi wielu przyjaciół, jak i wrogów. Do pierwszych wypadnie zaliczyć elektora saskiego Fryderyka oraz przede wszystkim humanistów niemieckich -Filipa Schwarzerda zwanego Melanchtonem i wspomnianego już uprzednio Ulrich von Huttena. Do drugich-obok papieża Leona X-należał legat papieski w Niemczech kardynał Cajetan, dominikanin Tetzel i profesor uniwersytetu w Ingolstadt Joann Eck. Przeciwni Luterowi byli również Anglik Colet i Francuz Lefevre. Erazm, aczkolwiek nie potępiał Lutera, zajął stanowisko bardzo niewyraźne i chwiejne.
Pierwszy do walki polemicznej z Lutrem wystąpił Tetzel. Nie doprowadziła ona jednak do uspokojenia, przeciwnie, w ogniu tej i następnych dyskusji autor tez wittenberskich wysunął twierdzenia, które pogłębiły jeszcze bardziej jego konflikt z Kościołem. W październiku 1518 r. przybył Luter na sejm do Augsburga, dokąd został wezwany przez kardynała Cajetana.
Przeciwnikiem Lutra był teraz Joann Eck. W czasie dyskusji w odpowiedzi na zarzut, że głosił te same hasła co Hus, Luter stwierdził, że nauka czeskiego reformatora nie była sprzeczna z duchem chrześcijańskim, a potępienie jej przez sobór w Konstancji było nie słuszne.
W r. 1520 ukazały się trzy jego prace, w których sformułował nie tylko swe poglądy religijne, ale przede wszystkim społeczno-polityczne. W rozprawie An den christlichen Adel deutscher Nation von den christlichen Besserung (Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego) wystąpił Luter przeciwko wielu przejawom życia wewnątrz Kościoła Katolickiego, przeciwko jego stosunkowi do władzy świeckiej, której przyznał prymat nad władza kościelną. Powinna się ona rozwijać i móc działać-twierdził Luter-bez żadnych przeszkód ze strony papieży, biskupów i duchownych.
W innej pracy opublikowanej po łacinie, De captivitate Babilonica Ecclessiae preludium (O niewoli babilońskiej Kościoła) wystąpił Luter gwałtownie przeciw papieżowi i duchowieństwu, tzn. tym, którzy spowodowali tę niewolę babilońską wiernych.
Problemom filozoficzno-społecznym poświęcił Luter główne swe dzieło tego okresu, wydane równocześnie po niemiecku i po łacinie, Von der Freiheit eines Christenmenschen, Tractatus de libertate chrystiana (O wolności chrześcijanina), które przesłał wraz ze wspomnianym wyżej listem papieżowi Leonowi X. Wolny, i to całkowicie wolny, jest chrześcijanin tylko w jednej dziedzinie-duchowej.
Już w czerwcu Leon X podpisał potępiającą reformatora z Wittenbergi bullę Exsurge Domine, w odpowiedzi na co papież ekskomunikował go nową bullą Decet Romanum pontificeum (3 I 1521).
Zwołany na początku 1521 r. do Wormacji Sejm Rzeszy, na który przybył opatrzony żelaznym listem Luter, miał się zająć jego sprawą, potępić go i wydać nakaz aresztowania.
Tymczasem mimo silnej opozycji, cesarz Karol V podpisał 25 maja 1521 r. edykt, na mocy którego Luter, uznany za heretyka, skazany został na banicję, a dzieła jego na spalenie. Edykt wormacki, idący całkowicie na rękę Rzymowi, jedynie rozjątrzył sprawę. Stan wzburzenia podsycali przyjaciele Lutra, głównie Melanchton i Karlstadt, ulegając coraz bardziej prądom radykalnym.
W tym czasie Luter formułował dogmatykę i liturgię swego Kościoła. Zgodził się ostatecznie na zniesienie celibatu księży, wprowadził komunię pod obiema postaciami, zreformował mszę, pousuwał obrazy z Kościołów. W r. 1524 zrzucił habit zakonny, a w roku następnym ożenił się z byłą mniszką Katarzyną von Bora. Dał temu wyraz w wydanej w r. 1523 broszurce Von weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr gehorsam schuldig się (O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie).
Franz von Sickingen (1481-1523) przyjaciel, zwolennik, a zarazem protektor Lutra, któremu reformator dedykował nawet jedną ze swych prac napisanych w ukryciu wartburskim. Sickingen rozpoczął walkę we wrześniu 1522 r. od ataku na siedzibę arcybiskupa trewirskiego von Greifenklaua, wobec jednak energicznej i sprawnej obrony musiał odstąpić od miasta. W jakiś czas potem zmarł z ran poniesionych w walce z wojskami książąt Palatynatu, Hesji i Rewiru (V 1523).
Tomasz Munzera ( ok. 1489-1525). Człowiek ten, którego od dawna interesowały zagadnienia religijne i społeczne, od początku reformacji należał do zwolenników Lutra. Poglądy jego stawały się jednak coraz bardziej radykalne i nieuchronnie prowadził do konfliktu z nauką Lutra. „Prorocy” zwikawscy nie wydawali się Lutowi i jego zwolennikom niebezpieczni, dopóki nie zaczęli ulegać wpływowi teorii głoszonych przez Munzera. Dopiero wówczas Luter zdecydował się na czynne wystąpienie przeciw nim.
Idee Tomasza Munzera były w prostej linii poprzednikami idei komunistycznych. Głosił on całkowitą negację stosunków społecznych feudalizmu i konieczności ich zmiany drogą rewolucji. W naukach swych występował Munzer przeciwko wszelkiej hierarchii duchowej i świeckiej, głosząc, że najważniejszą rzeczą jest natchnienie zesłane przez Ducha Świętego, wszelkie więc pośrednictwo duchowe jest zbyteczne, również wszelki przepych form w kulcie religijnym. Nie uznawał nawet nabożeństw. Jedyną formą kultu miało być-według niego-czytanie Pisma Świętego i śpiewanie psalmów.
W kilka lat później (13 V 1525) w piśmie do mieszkańców Erfurtu nawoływał do oddania władzy w ręce prostego ludu. Dla osiągnięcia ideału ustroju społecznego, którego zresztą bliżej nie sprecyzował, uważał Munzer za konieczne dokonanie przemiany w naturze ludzkiej i podniesienie poziomu umysłowego i moralnego mas ludowych, co będzie możliwe dopiero po zniesieniu ich dotychczasowego ucisku.
Za początek wielkich wojen chłopskich uważają historycy wystąpienie chłopów w hrabstwie Stuhlingen niedaleko Szafuzy w pobliżu granicy szwajcarskiej w czerwcu 1524 r.
Powstanie w krótkim czasie ogarnęło Tyrol, arcybiskupstwo Salzburg, księstwa Styrii, Karyntii i Karneoli, na północny zaś i na zachodzie objęło cała Szwabię, Wirtembergię, Szwarcwald, Alzację, Palatynat, Hesję i Brunszwik, docierając na północny do Turyngii i Saksonii.
Zaraz na początku wojny (1524/1525) doszło w okręgu Klettau do sformułowania pod wpływem Munzera pierwszego programu powstańców znanego pod nazwą Artikelbrief. Autorzy dokumentu stwierdzają, że dalsze istnienie dotychczasowego stanu rzeczy jest niemożliwe. Na zebraniu w zdobytym mieście szwabskim Memmingen ułożono w lutym 1525 r. tzw. „dwanaście artykułów”- wg niektórych historyków drugi program rewolucji chłopskiej.
Wśród przywódców chłopskich poważną rolę odgrywali kaznodzieje-anabaptyści, z których wymienić należy przynajmniej dwóch- Balthzara Hubmaiera oraz Jacoba Otera.
Pierwszą poważną klęskę zadały oddziałom chłopskim wojska Związku Szwabskiego pod wodzą Georga Truchsess von Waldburga. Za nią poszły inne. 15 maja 1525r. doszło pod Frankenhausen w Turyngii do nierównego boju między świetnie uzbrojonymi wojskami książęcymi, dysponującymi artylerią, bezbronnymi de facto oddziałami chłopskimi, na czelne których stał Munzer.
W ciągu maja i czerwca 1525r. chłopi zostali doszczętnie rozbici w Alzacji, Frankonii i Turyngii, a w rok później na południu Niemiec. Była to tzw. komuna monasterska w latach 1534-1535, zniszczona wspólnym wysiłkiem książąt katolickich i protestanckich.
Gdy zaś w zmienionej sytuacji politycznej-po pokoju zawartym z papieżem- na nowym sejmie w Spirze cesarz Karol V zażądał, by w sprawach kościelnych nie wprowadzać żadnych zmian, mniejszość zebrana na sejmie, pod przewodnictwem nowego elektora saskiego Jana, landgrafa heskiego Filipa, Jerzego Hohenzollerna, krewnego elektora, Wolfganga ks. Anhalt oraz Ernesta i Franciszka ks. Luneburg, złożyła uroczysty proces. Od tego momentu zwolenników reformacji nazwano protestantami. Protestacje spiską podpisało również 14 miast niemieckich, wśród nich Norymberga, Strasburg i Ulm.
W Szwajcarii nowe wyznanie stworzył Orlich Zwingli a próby pogodzenia go z Lutrem na kollokwium Marburgu nieudały się.Równocześnie pozycja cesarza Karola V po zwycięstwie we Włoszech stała się bardzo silna, a sytuacja protestantyzmu pogorszyła się znacznie. W obozie zwolenników Lutra pojawiły się pewne tendencje ugodowe, którym wyraz dali na nowym sejmie w Augsburgu, przedstawiając w 28 artykułach swoje wyznanie wiary.
Autorem tego dokumentu, od którego wyznanie luterańskie nazwano wyznanie augsburskim, był Melanchton. Tekst konfesji został zaaprobowany przez Lutra, w stosunku do którego obowiązywały nadal postanowienia edyktu wormackiego i który w związku z tym nie mógł sam stawić się w Augsburgu, lecz obserwował przebieg obrad w pobliskim Koburgu.
W tej sytuacji Karol V wydał 19 listopada dekret, w którym potwierdził w całej rozciągłości edykt wormacki. Protestanci mieli zwrócić Kościołowi wszystko, co zabrali. Sejm, który dekret ten uchwalił, zażądał, by zwolennicy Lutra w ciągu 7 miesięcy uzgodnili swe poglądy z katolikami, a przez ten czas nie wprowadzali żadnych zmian. Wykorzystał to zręcznie cesarz i przeprowadził w styczniu 1531 r. we Frankfurcie elekcję swego brata Ferdynanda na króla rzymskiego.
Tymczasem książęta protestanccy zawarli, głównie z inicjatywy ks. Jana saskiego i landgrafa Filipa heskiego, związek obronny w Schmalkalden w Hesji, poprzedzony wcześniejszym zjazdem i dyskusją. Rezultatem tej konfiguracji politycznej był tzw. pokój religijny zawarty w Norymberdze między przedstawicielami książąt katolickich protestanckich.
Wojny o hegemonię w Europie, które Karol V prowadził z Franciszkiem Franciszkiem, podobnie jak walki z Sulejmanem, krępowały mu ręce w Rzeszy i nie pozwalały postawić sprawy protestantów na ostrzu noża. Wyrazem tego był nowy rozejm z protestantami we Frankfurcie nad Menem.
W 1545 r. w związku ze zwołaniem soboru powszechnego, opublikował on ostatnią, na niskim zresztą poziomie, prace publicystyczną pt. Wider das Papstum in Rom von Teufel gestiftet (Przeciwko papiestwu w Rzymie przez diabła założonemu). W krótce potem zmarł w Eisleben (18 luty 1546 r.). Nienawiść jaką wzbudził w śród katolików, katolików zwłaszcza w śród hierarchii kościelnej, znalazła swój wyraz w książce księdza katolickiego Johana Dobenecka.
W r. 1546 wybuchła wojna tzw. szmalkaldzka (1546-1547), w której motywy religijne odegrały drugorzędna rolę, a na czoło wysunęły się motywy polityczne- wzmocnienie władzy cesarskiej w Niemczech po przez zniszczenie jej przeciwników.
Cesarz usiłował wolę swa narzucić całym Niemcom za pomocą uchwalonego na sejmie augsburskim w r. 1548 tzw. interim, tj. 26 tymczasowych przepisów, które miały uregulować stosunki polityczne i kościelne w Rzeszy.
Tym razem na czele antycesarskiego obozy stanął Maurycy saski, sprzymierzając się przeciw Karolowi v z jego głównym wrogiem w Europie królem francuskim Henrykiem II. Najazd wojsk francuskich na Rzeszę, zajęcie przez Henryka II trzech biskupstw lotaryńskich w Metz, Toul i Verdun oraz wyprawa ks. Maurycego na południe Niemiec, postawiły Karola V w katastrofalnej sytuacji, z której szukał wyjścia kapitulując przed przeciwnikami i zawierając z nimi rozejm w Passawie.
Zwołany do Augsburga sejm po długich i trudnych obradach uchwalił warunki pokoju religijnego, aprobowane przez króla rzymskiego Ferdynanda I. Na mocy traktatu augsburskiego wyznanie protestanckie uznane zostało de iure, a jego wyznawcy uzyskali prawo do wolnego kultu.
Najwybitniejszym i najpłodniejszym przedstawicielem poezji niemieckiej epoki reformacji był Hans Sachs, autor ponad 5 tyś. Utworów poetyckich, pieśni, opowiadań i dramatów. Do jego utworów należy pieśń pochwalna na cześć Lutra Die wittenbergische Nachtigal.

Reformacja zapoczątkowana wystąpieniem Lutra w Niemczech, poczęła szybko szerzyć w wielu krajach Europy, przede wszystkim zaś w Europie Zachodniej, docierając jednak i do Skandynawii, i do Europy Środkowo-Wschodniej. Największy wpływ wywarła jednak na życie i rozwój krajów zachodnioeuropejskich, jak Szwajcaria, Anglia i Francja.
Szwajcarzy, znani ze swej bohaterskiej postawy w walce z Habsburgami na przełomie XIII i XIV w., tworzyli konfederację pod nazwą Związku Wieczystego, któremu początek dały trzy kantony Schwyć, Uri i Unterwalden, zawiązującw roku 1291 konfederację obronną. U schyłku XV stulecia Związek Szwajcarski obejmował o wiele więcej ziem i kantonów.
Początek reformacji w Szwajcarii związany jest z działalnością Urlicha Zwingliego. Pochodził on z bogatej rodziny rolniczej ze wsi Wildhaus w opactwie Sanki Gallen i od lat dziecięcych przeznaczony był do stanu duchownego.
Począwszy od roku 1506, kiedy za probostwo w Glarus musiał zapłacić znaczną sumę pieniędzy, Zwingli spotykał się stale z nadużyciami nad użyciami Kościele Katolickim. Szczególnie wyraźnie mógł je obserwować w czasie swojego pobytu w Einsiedeln, w miejscu wszelkich pielgrzymek religijnych.
Pierwszym większym manifestem reformatora szwajcarskiego było ogłoszenie w sierpniu 1522r. 67 tez nowego wyznania. W listopadzie roku następnego ukazało się niewielkie rozmiarami dzieło, zawierające jednak główne podstawy nowej wiary.
Wśród reformatorów szwajcarskich tego okresu wyróżnił się Joachim von Watt.
Rosnące rozdźwięki między katolikami a protestantami szwajcarskimi, głównie na tle ekonomicznym, doprowadziły do wybuchu wojny domowej. Zaczęła się ona już w roku 1529 agresją wojsk Zwingliego przeciwko kantonom katolickim, które na razie skapitulowały bez walki, następnie jednak same przeszły do ataku. Górale z kantonów leśnych zadali protestantom miażdżącą klęskę bitwie pod Kappel. Zwingli, ranny został dobity przez swych wrogów, a ciało jego poćwiartowano i spalono.
Wkrótce po śmierci Zwingliego pojawił się w Szwajcarii inny wybitny reformator, którego nauka zdobyła sobie największe uznanie spośród wszystkich odłamów protestantyzmu. Był nim Jan Kalwin. Przyszły reformator urodził się 10 lipca 1509 r. Noyon w Pikardii jako syn Gerarda Cauvin, urzędnika kurii biskupiej. Rodzice Kalwina byli bardzo religijni i od wczesnego dzieciństwa przeznaczyli syna do stanu duchownego.
W kolegium Montaigu Kalwin zapoznał się gruntownie z filozofią starożytną i średniowieczną. Studia paryskie pogłębił trzyletnimi studiami prawniczymi na uniwersytecie w Orleanie, Orleanie następnie w Bourges. Był uczniem humanisty i protestanta niemieckiego Melchiora von Wolmara. Opublikował wkrótce swoje pierwsze dzieło- komentarz do utworu Seneki De clementia. W pracy tej wykazał głęboką znajomość filozofii starożytnej, równocześnie krytyczny stosunek do niej.
Wkrótce został zachęcony przez jednego z uchodźców francuskich- Farela, założył w Genewie ewangelicką gminę kościel0ną. Dwukrotny pobyt Kalwina w Genewie, w latach 1536-1538 i po powrocie z wygnania 1541-1564, to okres nie tylko ostatecznego sprecyzowania jego poglądów religijnych i politycznych, ale przede wszystkim okres działalności organizacyjnej.
Największa chyba w jego poglądzie filozoficzno-religijnym była teoria o predestynacji, o ograniczonej decyzją Boga woli ludzkiej. „Bóg przeznacza jednych na zbawienie, drugich na potępienie. Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że Bóg ich potępił”- pisał Kalwin.
Z poglądów tych nie wyciągną jednak kalwin żadnych praktycznych wniosków o niecelowości wszelkich ludzkich poczynań. Wprost przeciwnie, swoim wyznawcom nakazał pracę i działanie, przy czym jako wielką i zasadniczą nowość głosił tezę, iż każdy winien dobrze i starannie wykonywać to, co mu bóg wyznaczył, i zgodnie ze swoim powołaniem, tzn. wykonywać to, na czym się zna.
Szczególną rolę odegrał system filozoficzny kalwina w dziejach reformacji w jego kraju ojczystym. Jeszcze przed wystąpieniem Lutra rosła we Francji popularność Biblii, w czym główną zasługę mieli wielki humanista- Lefevre d`Etaples i wydawca Robert Estienne, który wypuścił w ciągu 37 lat 41 wydań Pisma Świętego.
Wrogie nastawienie wzięło jednak zdecydowanie górę w ostatnich latach panowania króla. Zaczęły się mnożyć okrutne prześladowania wszelkich heretyków. W kwietniu 1545 r. dokonano krwawej masakry skalwinizowanych waldensów, 3 sierpnia 1546 r. zginął na stosie poeta i humanista Etienne Dolet, skazany za rozpowszechnianie dzieł Erazma i Lefevre`a. Szczytowym przejawem prześladowań tego okresu było aresztowanie 61-osobowego synodu protestanckiego protestanckiego Meaux, z którego następnie na mocy wyroku sądowego 14 osób spalono na stosie, resztę skazano na tortury i więzienia.
Następca Franciszka I, Henryk II (1547-1559), był wrogo i nie tolerancyjnie nastawiony do reformacji, w czym podtrzymywali go usilnie jego doradcy: konstabl królestwa ks. De Montmorency, kardynał Ludwik ks. De Guise i Franciszek kardynał de Tournon, arcybiskup Lyonu.
Ukoronowaniem antyprotestanckiej polityki był edykt królewski z 27 czerwca 1551 r. , złożony z 46 artykułów, artykułów których ujęto cały drakoński system zwalczania reformacji. Inny edykt królewski nakazywał jeszcze ostrzejsze postępowanie z wrogami Kościoła Katolickiego.
W latach1557-1558 kalwini francuscy, zwani hugenotami, zorganizowali się ostatecznie, nie tyle w ramach organizacji kościelnej, ile politycznej. Ostateczna ich konsolidacja nastąpiła w czasie wielkiego zjazdu synodu w Paryżu w maju 1558r.
W okresie krótkiego panowania następcy Henryka, Franciszkami, konflikty religijne we Francji przybrały zupełnie wyraźne i niemaskowane oblicze polityczne, jako walka o władzę między faktycznymi wielkorządcami Francji, katolickimi książętami de Guise a hugenockimi książętami de Bourbon i ich adherentami.
Sytuacja zaogniła się jeszcze bardziej za panowania Karola IX (1550-1574). Jego matka, a zarazem regentka Katarzyna de Medici (1519-1589) próbowała początkowo przy pomocy kanclerza de l`Hopitala polityki ugodowej, którą zapoczątkowała jeszcze za życia swego starszego syna Franciszka II. Wyrazem tej nowej polityki był w pewnym stopniu edykt romoratyński, zezwalający protestantom na wyznawanie ich wiary przy jednoczesnym zakazie publicznego kultu i propagandy religijnej.
W wyniku pojednawczej polityki królowej doszło w Polsce do kolokwium katolików protestantami, które nie doprowadziło wprawdzie do żadnego uzgodnienia stanowisk, jednakże Katarzyna, znajdująca się pod dość dużym wpływem Colgny`1ego, zdecydowała się na wydanie edyktu tolerancyjnego.
Było to jednak wyzwanie rzucone pod adresem katolików, kierowanych przez powstały niedawno triumwirat, na czele którego stanął konstabl Montmorency, jego niedawny wróg Franciszka de Guise i marszałek de Saint-Andre. Gwizjusze, główni wrogowie hugenotów i przeciwnicy nowego kursu politycznego królowej-regentki, odpowiedzieli na edykt styczniowy zorganizowaniem rzezi hugenotów w Wassy, w północno-wschodniej Francji. Wówczas hugenoci pod wodzą Coligny`ego i księcia Ludwika Kondeusza chwycili za broń, co dało początek długiej, trwającej z niewielkimi przerwami 30 lat, wojnie domowej (1562-1594).
Interwencję obcą w wewnętrzne sprawy Francji zapoczątkował traktat między hugenotami hugenotami Anglią zawarty w Hampton Court, na mocy którego w zamian za udzielenie pomocy otrzymywali Anglicy na pewien czas miasto portowe Hawr.
W latach 1562-1567 wszyscy członkowie rządzącego Francją królewsko-katolickiego triumwiratu bądź polegli, bądź zostali zamordowani, sytuacja hugenotów nie uległa jednak poprawie. Obiawiali się oni coraz bardziej ciosu ze strony partii królewskiej, zwłaszcza od czasu zjazdu w Bajonnie, na którym Katarzyna de Medici i jej syn Karolin spotkali się z przedstawicielem Filipa II hiszpańskiego, ks. Albą, przyszłym katem Niderlandów.
Polityka królowej Katarzyny doprowadziła do jeszcze jednej, kolejnej próby pacyfikacji. Był to wielki, chociaż krótkotrwały sukces hugenotów, przyznano im bowiem nie tylko zupełną wolność kultu religijnego, z wyjątkiem Paryża, ale-co najważniejsze- ogłoszono amnestię, dopuszczono protestantów do urzędów, a jako gwarancję traktatu przekazano im cztery twierdze tzw. places de surete- La Rochelle, La Charite, Cognac i Montauban.
Rezultatem była tzw. noc św. Bartłomieja (23/24 VIII 1572), kiedy to na odgłos dzwonów kościelnych motłoch paryski, prowadzony przez Gwizjuszów, dokonał masakry przybyłych do Paryża hugenotów.
Po Śmierci Karola IX (1574) tron francuski przypadł jego bratu, Henrykowi de Valois-Angouleme, ks. D`Anjou, który w maju 1573 r. został obrany królem Polski.
W ten sposób na placu boju pozostał jedynie Henryk Bourbon, król Nawarry. Wybitny polityk i mąż stanu, doskonale zdawał sobie sprawę z dwóch podstawowych problemów, które wyłoniły się w czasie wojny domowej: że 10 jako hugenota nie ma żadnych szans na pacyfikację kraju, znaczna bowiem większość Francuzów pozostała przy katolicyzmie,
2) dalsza wojna domowa i protekcja, jaką okazywał Lidze Katolickiej król hiszpański Filip II, może doprowadzić do całkowitego podporządkowania królestwa francuskiego Hiszpanii.
Już jako król Henryk IV (1589-1610) dwukrotnie pokonał głowe katolików, ks. Mayenne pod Arques koło Dieppe i pod Ivry, po czym przystąpił do oblężenia Paryża. 25 lipca 1593 r. w St.-Denis przeszedł na katolicyzm usuwając tym samym ostatnią przeszkodę na drodze do pacyfikacji kraju i do swej koronacji, która też odbyła się wkrótce w Chartres. Następnie Henryk IV wkroczył uroczyście do Paryża. Zjednoczona i uspokojona wreszcie Francja mogła teraz skierować swe siły przeciw głównemu wrogowi-Filipowi hiszpańskiemu hiszpańskiemu zająć się odbudową kraju.