Humanizm: geneza i ideologia

Humanizm - jak mówi Sł. Wyr. Obcych- jest to filozoficzny, literacki i artystyczny nurt epoki Odrodzenia. Odrodzenie (Renesans) jest zatem nazwą epoki, humanizm zaś nazwą prądu umysłowego.
Humanizm narodził się na pocz. XIV we Włoszech jako reakcja na światopogląd i ideały moralne średniowiecza. Przypomnijmy, ze światopogląd średniowieczny uzależniony był i ukształtowany przez doktryny religijne Kościoła. Istotą nauki średniowiecznej było myślenie gradualistyczne tj. wywodzące się z poglądu, że byty wznoszą się stopniami (łac. gradus-stopień) od materii poprzez istoty cielesno-duchowe, do czysto duchowych. Dla ludzi średniowiecza życie ludzkie było tylko krótkim etapem na drodze w zaświaty, czyli w byt duchowy. Toteż i literatura tamtego okresu służyła głównie kształtowaniu osobowości człowieka poświęconego Bogu, odrzucającego doczesne cele i pragnienia, zdolnego do umartwień i poświęceń dla pośmiertnego zbawienia (asceza).

Nowe myślenie - humanizm, to zainteresowanie człowiekiem, życiem, światem otaczającym, doczesnością. To także badanie stosunku człowieka do przyrody, środowiska, które należy zrozumieć, odkryć jego tajemnice, podporządkować potrzebom ludzkim. Sam termin pochodzi od łacińskiego "humanus - ludzki" czy też "humanitas - ludzkość, człowieczeństwo", którym to terminem zaczęto nazywać studiowanie najróżniejszych dziedzin ludzkiej działalności - od sztuki i literatury poprzez filozofię i etykę do polityki. Jednak rolę nadrzędną, ponad filozofią i moralnością, prawem i medycyną, przyznawali pierwsi humaniści włoscy retoryce i gramatyce.
Humanizm czerpiący w dużym stopniu ze starożytności (o czym będę mówić jeszcze później) nie odrzucał tradycji i pojęć chrześcijańskich. Większość przedstawicieli humanizmu starała się godzić pojęcia starożytnych z wiarą chrześcijańską, starała się stworzyć z człowieka ośrodek zainteresowań, nie pomijając jego otoczenia - czyli przyrody - przy czym poznawanie to miało służyć chwale Boga, jako Stwórcy człowieka i świata.

"Studia humanitatis" oznaczały początkowo właśnie rozważania nad kulturą antyczną. Renesans nie "odkrył" antyku, ponieważ i średniowiecze znało literaturę i naukę starożytną. Jednakże w średniowieczu kontakty np. z Bizancjum [które było wówczas ośrodkiem kultury greckiej] były nikłe, toteż do Europy docierały dzieła pisarzy starożytnych w przekładach arabskich, przeróbek czy nawet omówień i komentarzy uczonych arabskich. Poza tym znajomość spuścizny starożytnej ograniczała się do niektórych jej elementów. Głównym autorytetem dla uczonych średniowiecznych był Arystoteles (poznany za pośrednictwem arabskiego uczonego - Awerroesa), jako twórca zasad logicznego myślenia oraz autor poglądów na świat i przyrodę. Jednakże Kościół podporządkował filozofię Arystotelesa teologii i tak przystosował jego pogląd na świat, by mógł on wspierać doktrynę chrześcijańską. Poza Arystotelesem znano i innych twórców starożytnych. Przełom humanistyczny polegał na nadaniu znanemu dorobkowi starożytnemu innego, nowego znaczenia. Jednocześnie wiedza o antyku nieporównywalnie wzrosła. Sięgnięto poza ustalone w średniowieczu autorytety, podjęto świadome poszukiwania źródeł dotąd nie znanych np. starożytnych rękopisów w Bizancjum, skupowano je od greckich uczonych przybywających do Włoch, również uczeni Bizantyjscy przybywali do Włoch w podobnym celu, podejmowano nawet poszukiwawcze ekspedycje na północ Europy. Kiedy w 1453 upadło Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum), wielu uczonych greckich przeniosło się do Włoch i rozpoczęli tam systematyczne wykłady języka greckiego i literatury starożytnej.

Nic dziwnego, że właśnie we Włoszech narodziły się idee humanistyczne, tam właśnie tradycje starożytne były żywsze niż gdzie indziej. Przyczyniły się jednakże do tego i inne względy, przede wszystkim specyficzne stosunki społeczne. Włochy były wówczas jednym z najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajów, jednakże rozbitym na wiele skłóconych państw - księstw, republik, suwerennych miast. Ów wysoki poziom materialny umożliwiał wielu ludziom zajmowanie się zawodowo (uniwersytety) lub amatorsko sprawami kultury i nauki. Jednocześnie osłabieniu uległy przedziały stanowe pomiędzy szlachtą, mieszczaństwem, niekiedy nawet chłopstwem, co umożliwiało przenikanie wybitnych jednostek do górnych kręgów społecznych. Partykularne interesy małych choć bogatych państw, ambicje i rywalizacja sprzyjały rozwojowi kultury w poszczególnych ośrodkach i poczynaniom mecenasowskim władz miejskich, książąt i papieży.

Właśnie mecenat, opieka nawet drobnych lecz dążących do uświetnienia swego tronu władców, papieży, biskupów, czy nawet bogatego mieszczaństwa stworzył korzystne warunki dla rozwoju umysłowego i artystycznego, a to ułatwiło rozwój humanizmu, jako atrakcyjnego, modnego prądu kulturalnego epoki. Bogacze i władcy gromadzili nie tylko dzieła sztuki, ale także księgi, z nich powstały bogate biblioteki, zbiory rękopisów starożytnych i druków świeżo wydanych, tworząc ten sposób warsztat pracy dla erudytów. Instytucja mecenatu służyła także wspieraniu materialnym ubogich, ale wybitnych jednostek.

Pod opieką możnych mecenasów organizowały się kręgi humanistów najczęściej w opozycji do tradycyjnych średniowiecznych programów uniwersyteckich. Humaniści owi tworzyli zgromadzenia tzw.: akademie nawiązujące strukturą do starożytnej Akademii Platona. Nie były to więc szkoły w tradycyjnym znaczeniu, studiowano tam i dyskutowano, bez obowiązku kształcenia studentów, bez sztywnego programu. Pierwszą taką akademię zorganizował Marsiglio Ficino we Florencji i była ona ośrodkiem myśli neapolitańskiej. Sam Ficino był jednym z najlepszych tłumaczy dzieł greckich, przełożył na język łaciński dzieła Platona. Podobną akademię założył w Rzymie Pomponio Leto, a w Neapolu Panormita.
Chociaż humanizm nie zrodził się jako ruch antyreligijny zdarzało się, że kult starożytnego Rzymu przybierał postać skrajnie pogańską a zatem antychrześcijańską. Takie poglądy głosili humaniści z Akademii Rzymskiej. Toteż papież widząc w tym działalność spiskową, wydał rozkaz aresztowania jej najaktywniejszych członków. Wśród nich musiał ratować się ucieczką Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem, który znalazł schronienie w Polsce na dworze arcybiskupa krakowskiego Grzegorza z Sanoka.
Akademie owe nie odegrałyby zapewne trwałego znaczenia, gdyby nie wynalazek druku, który dotarł do Włoch w drugiej połowie XV wieku i dzięki któremu mogli humaniści upowszechniać swe dzieła i przekłady. Najważniejszym takim włoskim ośrodkiem wydawniczym stała się drukarnia humanisty Aldo Manucjusza w Wenecji.

Jak już wspomniałam, humaniści największą wagę przywiązywali do nauki języków. Odnowili oni język łaciński, oczyścili ze średniowiecznych barbaryzmów (łacinę wieków średnich zwali pogardliwie kuchenną) i oparli na wzorcach najlepszych stylistów rzymskich przede wszystkim na pismach Cycerona. Z poetów rzymskich najbardziej wpłynął na kształtowanie się stylu łaciny humanistycznej Wergiliusz. Intensywnie uczono się także języka greckiego (który był już wówczas językiem martwym, nie mówiono nim), po to by czytać literaturę grecką w oryginale i przekładać ją. Wreszcie humaniści, których interesowała nie tylko spuścizna grecka i rzymska, ale i źródła doktryny chrześcijańskiej, ogarnęli swym zainteresowaniem także język hebrajski jako język Starego Testamentu.

Najbardziej znaną była jednak literatura rzymska. Czytano zwłaszcza dzieła (poza Cyceronem i Wergiliuszem) Horacego, Owidiusza, Platona, z historyków Tytusa Liwiusza, Tacyta, Swetoniusza, Juliusza Cezara. Z Terencjusza, rzymskiego komediopisarza z II pne. wieku, zaczerpnięto znamienne dla humanizmu słowa: "Homo sum et nil humanum alienum a me esse puto" (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce).
Reakcją przeciw dominującemu w średniowieczu Arystotelesowi było zainteresowanie się a nawet podziw dla Platona.
Humaniści włoscy przejęli pierwiastki filozofii platońskiej, głownie teorię o miłości Boga formułując w ten sposób eklektyczny (złożony z różnych elementów) neoplatonizm. W zakresie poetyki (nauka o gatunkach literackich) autorytetem pozostawał jednak Arystoteles wraz ze swą teorią mimezis czyli naśladowania natury, a zatem jej sił twórczych, także i wybitnych ludzkich dokonań.

Taka koncepcja uzasadniała traktowanie dorobku antyku jako niedoścignionego wzoru. Najwybitniejszym autorem poetyki humanistycznej był Juliusz Caesar Scaliger, który uporządkował odmiany stylu, rodzaje i gatunki literackie, ustalając ich hierarchię i rangę.
Humaniści włoscy wydali wiele dzieł naukowych, a także literackich, w języku łacińskim, jednak najwybitniejsza literatura tego nurtu powstała w języku narodowym (tzn: włoskim). Już pierwszy wielki poeta włoski Dante Alighieri (1265-1321) w "Boskiej komedii" nawiązywał do tradycji antycznych, choć swymi utworami wyrażał ideologię chrześcijańskiego średniowiecza. Inny wielki poeta, Francesco Petrarka był już humanistą choć jego najlepsze utwory, sonety mówiące o miłości do Laury, stanowiły prywatną, niedocenianą nawet przez samego autora stronę twórczości. Wreszcie Giovanni Boccaccio (1313-1375) w "Dekameronie" stworzył cykl utworów antyklerykalnych, które mówiły o obyczajach i zachowaniach społecznych człowieka. Wszyscy oni, częściowo humaniści, choć przed właściwym humanizmem piszący - stworzyli pierwsze wielkie dzieła literatury włoskiej, udoskonalili dialekt toskański, który dzięki ich utworom stał się włoskim językiem literackim.

Wśród prozaików włoskich XVI wieku najoryginalniejszym był Niccolo Machiavelli (1469-1527), autor dzieła politycznego "Książę", rozprawy o Tytusie Liwiuszu "Historia Florencka" oraz dialogów o armii narodowej. Atmosferę współczesnych renesansowych dworów włoskich, dowcipnej dyskusji i opowiadania pokazał Baldassare Castiglione w swym "Dworzaninie". Wreszcie kontrreformacja, wzrost zainteresowań religijno-katolickich wydały utwór Torquato Tasso "Jerozolima wyzwolona", nawiązujący do tradycji chrześcijańskich i rycerskich, mimo nowej formy.
Humanizm rozprzestrzeniał się w Europie za pośrednictwem wędrownych uczonych, poetów i artystów: przez kontakty dyplomatyczne, żywe i częste w XV wieku. Najwybitniejszą indywidualnością humanizmu w Europie północnej był Erazm z Rotterdamu (1467-1536), który wywarł tak istotny wpływ na myśl humanistyczną XVI - wieku, że można mówić o jej odrębnym nurcie- erazmianiźmie. Wychowany w klasztorach niderlandzkich opuścił życie klasztorne i udał się do Rzymu. Potem Erazm działał w Paryżu, Oxfordzie, Cambridge, a w końcu osiadł w Bazylei, skąd poprzez swe utwory, grono uczniów i korespondencję oddziaływał na cała ówczesną kulturalną Europę. Zaniepokojony stanem Kościoła głosił potrzebę jego reformy, ale odmówił poparcia luteranizmowi. Całe życie poświęcił głoszeniu pokoju chrześcijańskiego, perswazji i próbom pogodzenia zwaśnionych stron. Naraził się zarówno Kościołowi jak i reformacji. Był głosicielem prądu zwanego irenizmem (od greckiego eirene - pokój), który przenikał twórczość wielu wybitnych pisarzy XVI wieku, wśród nich Modrzewskiego i Kochanowskiego. Erazm uważał, że człowiek powinien łączyć światły krytyczny umysł z doskonałością moralną. W satyrze "Pochwała głupoty" atakował nieuctwo, pozę, doktrynerstwo, a także nadużycia w Kościele. Dlatego też uważano go za ojca duchowego reformacji do której nie przystał.
W ideach swych bliski był Erazm również angielskiemu humaniście Tomaszowi Morusowi.
Dla upowszechnienia kultury humanistycznej Erazm opracował Adagiorum collectanea, zbiór przysłów, sentencji i aforyzmów łacińskich, który był swoistą antologią mądrości i kultury języka. Adagia cieszyły się ogromną popularnością, toteż Erazm uznawał je i rozszerzał w następnych edycjach.

Swoje filozoficzne wykształcenie wykorzystywał do opracowań tekstów biblijnych, sporządzając nowy oparty na tekście greckim przekład Nowego Testamentu.
Erazm cieszył się sławą w całej Europie, utrzymywał kontakty korespondencyjne z władcami i uczonymi wielu krajów, a koronowane głowy poczytywały sobie za zaszczyt otrzymywać od niego listy.
Kontakty Polski z włoskim humanizmem datują się od początków wieku XV. Np.: znakomity włoski drukarz - wydawca Manucjusz Starszy, poszukując po całej Europie starożytnych rękopisów pozyskał do tego przedsięwzięcia Jana Lubrańskiego, biskupa poznańskiego, założyciela Akademii Poznańskiej. Wspomniałam już o przybyciu do Polski Kallimacha, który wywarł duży wpływ na humanistów polskich.
Jan z Ludziska przywiózł z Włoch znajomość humanistycznej retoryki. Jan Długosz przebywał w Bazylei, zbierał dzieła rzymskich historyków i na nich uczył się kunsztu dziejopisarskiego.
Akademia Krakowska choć pozostała tradycyjną uczelnią scholastyczną otwarta była dla nowych prądów. Na uniwersytecie rozpoczęto wykłady z literatury starożytnej, a na początku XVI wieku również nauczanie greki, a nawet języka hebrajskiego. Ostatnim wielkim renesansowym przedsięwzięciem oświatowym była działalność Jana Zamoyskiego, który przy współpracy wspieranego przez siebie poety Szymona Szymonowica założył własnym kosztem Akademię w Zamościu.

Wczesna poezja humanistyczna w Polsce była poezją łacińską. Do najwybitniejszych poetów tego okresu należeli: biskup Jan Dantyszek, późniejszy arcybiskup gnieźnieński Andrzej Krzycki oraz najzdolniejszy z nich, młodo zmarły Klemens Janicki. Człowiekiem tego pokolenia, uczniem Akademii Krakowskiej i uniwersytetów włoskich był duchowny, lekarz, matematyk, a przede wszystkim astronom Mikołaj Kopernik. Po łacinie pisali też myśliciele i społecznicy wypowiadający się na tematy polityczne Jan Ostróg (Memoriał o naprawie Rzeczypospolitej) oraz Frycz Modrzewski (O Naprawie Rzeczypospolitej). W połowie XVI wieku zaczynała się rozwijać polska literatura narodowa. Jej pierwszy twórca Mikołaj Rej nie posiadał jeszcze pełnego wykształcenia humanistycznego. Takie przygotowanie otrzymał natomiast największy z poetów staropolskich Jan Kochanowski (1530-1584).

Wzory humanistycznej literatury włoskiej przeniósł do Polski Łukasz Górnicki (1527-1603), piszący na wzór Baldassare Castinglioe'a swego "Dworzanina polskiego". Polemiki polityczne i religijne znalazły również swoich wybitnych przedstawicieli w osobach Stanisława Orzechowskiego - jednego z najwybitniejszych publicystów epoki, oraz jezuity Piotra Skargi, autora sławnych kazań.
Idee humanizmu wywarły wpływ na wszystkie kraje Europy. Do najwybitniejszych twórców tego okresu należą:
We Francji - Francois Rabelais, Michel de Montaigne, w Niemczech - Filip Melanchton, w Anglii, wspomniany już Thomas Morus, a przede wszystkim Wiliam Szekspir, w Hiszpanii - Miguel de Cervantes, autor "Don Kichota z La Manczy".

Myśl humanistyczna, stawianie w centrum uwagi człowieka zaowocowało wspaniałymi dziełami w zakresie sztuk plastycznych (Leonardo da Vinci) i architektury, przekonanie o możliwościach ludzkiego rozumu natomiast licznymi odkryciami naukowymi (Kopernik). Obecnie używa się także szerszego pojęcia humanizmu, nie tylko w odniesieniu do omawianej epoki, oznaczającego zainteresowanie sprawami ludzkimi, szacunek dla godności człowieka, troskę o jego wolność, szczęście i swobodny rozwój.


Literatura:
- Słownik wyrazów Obcych
- Słownik terminów literackich
- Literatura polska - przewodnik encyklopedyczny
- Jerzy Ziomek - "Renesans"
- Andrzej Wyczański - "Historia Powszechna - wiek XVI"