Romantyzm

Romantyzm, prąd ideowy, literacki i artystyczny w Europie, przeszczepiony także do niektórych krajów kontynentu amerykańskiego. Za okres trwania romantyzmu (łącznie z tzw. preromantyzmem i romantyzmem schyłkowym) przyjmuje się zazwyczaj czas między Wielką Rewolucją Francuską a Wiosną Ludów. W poszczególnych krajach granice te były różne.
W Polsce przywykło się ustalać początek romantyzmu od 1822, kiedy to wydano tom I Poezji A. Mickiewicza, w którym znalazł się jego głośny cykl poetycki Ballady i romanse (1819-1821). Pierwszy etap romantyzmu zakończył się po upadku powstania listopadowego, następne trwały do 1863 (powstanie styczniowe).

Cechy charakterystyczne prądu
Decydujący wpływ na kształtowanie się tego prądu wywarły przemiany cywilizacyjne, społeczne, polityczne, filozoficzne i obyczajowe zapoczątkowane przez rewolucję 1789 we Francji. Romantyzm połączył oświeceniową tradycję z antyfeudalnymi hasłami demokratycznymi, przyznającymi wolnej jednostce ludzkiej prawo do decydowania o swym losie i do buntu przeciwko społeczeństwu, co przyczyniło się do powstania typu romantycznego bohatera.
Równocześnie rozwijała się nowoczesna świadomość narodowa, nadając romantyzmowi w poszczególnych krajach barwę patriotyczną. Zwrócono się ku historii (głównie średniowiecznej), postrzeganej z sentymentem, ale zarazem odbieranej jako proces zawiły, dramatyczny, a nawet tragiczny, wymagający licznych krwawych ofiar (np. polski mesjanizm). Hołdowano postawom konserwatywno-religijnym i zachowawczo-narodowym bądź liberalno-rewolucyjnym.
W opozycji do dotychczasowej kultury dworskiej i stanowej romantycy sięgali do zasobów ludowych, współtworząc nowożytną kulturę mieszczańską, która ukształtowała ostatecznie oblicze kulturowe XIX w.

Romantyczna filozofia
Romantyzm odnosił się z niechęcią do takich przejawów oświecenia, jak materializm, racjonalizm czy libertynizm, dając pierwszeństwo emocjonalnemu stosunkowi do świata, nierzadko w formie spirytualistycznej i mistycznej. Głównym motorem przemian dziejowych oraz natury stał się Duch, uosabiający wolność indywidualną i narodową, powszechną miłość, jedność świata i Boga, czemu sprzyjała m.in. filozofia G.W.F. Hegla, braci F.Schlegla i A.W. Schlegla, F.W.J. Schellinga.
Romantyczni twórcy poszukiwali zarówno prawdy o ziemskiej, widzialnej rzeczywistości, jak i idei niedostępnych zmysłom, ponadczasowych i uniwersalnych. Dlatego bohater romantyczny był osobowością osamotnioną, rozdartą między niebem i ziemią, w niezmierzonym kosmosie, walczącą z Bogiem (choć zarazem uznającą jego wielkość), z przeznaczeniem, społeczeństwem i nieuchronnością historycznych przemian (bajronizm, prometeizm, wallenrodyzm).

Cechy literatury romantycznej
Literatura miała przede wszystkim wyrażać indywidualne cechy myślenia jednostki twórczej, występując zarazem w imieniu zbiorowości, społeczeństwa, narodu, przy czym poeta kreował się na jego przywódcę, proroka, wieszcza, geniusza zdolnego wszystko przeniknąć. Pomagała mu w tym wyobraźnia i nieskrępowane natchnienie, co prowadziło niekiedy do frenezji (świat przedstawiony jako szaleństwo zbrodni, namiętności, okropności i immoralizmu uwolnionego od rozumowych przesłanek).
W przeciwieństwie do oświecenia, romantyzm zdystansował się od klasycznych wzorców literatury antycznej (tzw. literatura Południa), przeciwstawiając im "literaturę Północy": tradycje narodowe (szczególnie związane ze średniowieczem), twórczość ludową (np. ballada), mitologie ludów Europy, motywy orientalne i biblijne swoiście interpretowane.
Ewolucji uległy także formy literackie, powstały nowe gatunki mieszane, jak poemat dygresyjny, powieść poetycka i powieść historyczna, której twórcą był W. Scott (tzw. walterskotyzm). W Anglii tendencje preromantyczne pojawiły się od poł. XVIII w., szczególnie w wierszach R. Burnsa i W. Blake'a.

Romantyzm w literaturze europejskiej i amerykańskiej
Za pierwszą wyraźną manifestację nowego prądu uznano zbiór Lyrical Ballads, w którym znalazły się utwory poetów tzw. Szkoły Jezior (W. Wordsworth, S.T. Coleridge) - szczególnie jego drugie wydanie (1800), we wstępie do którego Wordsworth zawarł romantyczne pojmowanie liryki. Do wybitnych twórców angielskiego romantyzmu należeli: P.B. Shelley, J. Keats, G. Byron, wywierający znaczny wpływ na literaturę innych krajów, także polską.

W Niemczech prądowi romantyzmu torował drogę preromantyczny ruch literacki Sturm und Drang, rozwijający się 1763-1785, występujący przeciwko klasycystycznemu racjonalizmowi, popierający powrót do źródeł ludowych i narodowych. Kierunek ten stworzył typ bohatera romantycznego, protestującego przeciwko ograniczeniom społeczno-moralnym, np. głośna powieść J.W. Goethego Cierpienia młodego Wertera (1774), od której pochodzi rozpowszechniony w innych krajach tzw. werteryzm.
Najwybitniejszymi twórcami niemieckiego romantyzmu obok J.W. Goethego i F. Schillera byli: L. Tieck, E.T.A. Hoffman, J. von Eichendorff, L.A. von Arnim, A. von Chamisso, F. Hlderlin, H. Heine, Novalis. We Francji romantyzm powstał m.in. pod wpływem pism G. de Stal, zwłaszcza zbioru O Niemczech (1813), propagującego romantyzm niemiecki.
Za manifest prądu uważa się przedmowę V. Hugo do dramatu Cromwell (1827). Wybitnymi twórcami romantycznymi byli: A. de Musset, A. de Lamartine, A. de Vigny, G. Sand, G. de Nerval, Stendhal.
W literaturze rosyjskiej romantyzm wystąpił w twórczości dekabrystów, A.S. Puszkina, M.J. Lermontowa, F.I. Tiutczewa, N.W. Gogola.
Wśród romantycznych pisarzy amerykańskich wymienia się E.A. Poego, R.W. Emersona, H. Melville'a.

Romantyzm, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w okresie 1820-1860. Poprzedzony był preromantyzmem zapoczątkowanym już w połowie XVIII w., a będącym reakcją na oświeceniowy racjonalizm. Za główną tendencje sztuki romantycznej, stanowiącej niejako z założenia wyraz indywidualnej wrażliwości twórcy, uważa się patriotyzm i korespondujący z nim zwrot ku przeszłości (nie tylko narodowej), a ponadto egzotykę, fantastykę i kult przyrody.

Romantyzm we Włoszech i Niemczech
Większość malarzy romantycznych studiowała w Rzymie - pragnęli wyzwolenia z okowów klasycyzmu, nie tracąc zainteresowania antykiem. Nowe idee plastyczne realizowano przy użyciu środków takich jak: dynamika i swoboda kompozycji, bogactwo koloru i efektów świetlnych, ekspresyjność, a niekiedy elementy wizjonersko-mistyczne. Ulubioną tematykę stanowiły sceny batalistyczne (batalistyka) i pejzaże.
Zwiastuny romantyzmu pojawiły się już w twórczości G. Piranesiego, C.J. Verneta, H. Roberta. W Anglii prekursorami romantyzmu byli: J.H. Fssli, W. Blake, J. Constable i W. Turner, a w Hiszpanii zapowiadało go dojrzałe malarstwo F. Goi.
W Niemczech idee romantyzmu propagowała od XVIII w. literatura piękna (J.W. Goethe), preferując szczególnie wątki historyczne, religijne, emocjonalne tego kierunku - w malarstwie najdobitniej uwidoczniły się one w pracach tzw. nazareńczyków (J.F. Overbeck, F. Pforr). Najwybitniejszym malarzem romantyzmu niemieckiego był C.D. Friedrich, twórca słynnych pejzaży przedstawiających kosmiczną wizję natury, ponadto reprezentujący biedermeierowską (biedermeier) rodzajowość M. von Schwind i K. Spitzweg.

Romantyzm francuski
We Francji romantyzm zainaugurował nieco później T. Gricault swoją Tratwą Meduzy (1819), uważaną za manifest tego kierunku. Czołowym romantykiem francuskim był E. Delacroix eksponujący elementy ideowe dzięki dramatycznemu ukazywaniu historycznych i aktualnych wydarzeń - za przykład mogą tu posłużyć prace Masakra na Chios (1824) czy Wolność prowadząca lud na barykady (1830).
Problematykę pejzażową rozwinęli we Francji barbizończycy. W grafice wybijała się demaskatorska w stosunku do systemu polityczno-społecznego twórczość H. Daumiera.

Romantyzm w Polsce
W Polsce elementy romantyczne zaznaczyły się w dziełach A. Orłowskiego, M. Płońskiego i J. Suchodolskiego. Romantyczne, przepojone głębokim patriotyzmem ujęcie problematyki walk narodowowyzwoleńczych reprezentowała twórczość malarska i graficzna A. Grottgera.
Do romantyzmu zaliczyć można również wczesne dokonania wielkiego polskiego portrecisty H. Rodakowskiego, natomiast najwybitniejszym przedstawicielem tej epoki w Polsce był P. Michałowski. Rzeźba romantyczna osiągnęła swoje artystyczne szczyty we Francji, gdzie reprezentowali ją m.in. F. Rude, P.J. David d'Angers, A.L. Barye.
W Polsce wśród rzeźbiarzy wyróżniali się T.O. Sosnowski, W. Oleszczyński, T. Lenartowicz. W architekturze romantycznej jednocześnie rozwijano kilka stylów, wśród których szczególną rolę odegrał neogotyk, a od 1830 także neorenesans. Najważniejsze dzieła neogotyckie tworzyli w Anglii H. Walpole i A. Pugin, w Niemczech K.F. von Schinkel, we Francji E. Violet-le-Duc.
Na obszarze Austro-Węgier styl ten reprezentują gmachy parlamentów w Wiedniu i Budapeszcie. W Polsce budowle neogotyckie projektowali: H. Marconi F.M. Lanci, A. Idźkowski, S.B. Zug, Ch.P. Aigner.
Znaczenie romantyzmu dla dalszych dziejów sztuki polegało przede wszystkim na zwiększeniu swobody twórczej, bez czego niemożliwy byłby rozwój bliskiego już symbolizmu i impresjonizmu. Romantyzm w wielu przejawach dotrwał do schyłku XIX w., znacznie przekraczając umowną datę 1860.