Rozwój terytorialny Polski od X do XII w (1138r)

Plemiona polskie jako zorganizowana struktura polityczna pojawiły się stosunkowo późno. Wyłoniły się dwa ośrodki władzy: ziemie Wiślan oraz Polan i właśnie temu ostatniemu udało się w drugiej połowie X w. wyłonić wodza, księcia z rodu Piastów – Mieszka I, który przyczynił się do zjednoczenia państwa, łącząc ze sobą ziemie Wielkopolski, Mazowsza oraz Kujaw.

Pociągnęło to za sobą ekspansję terytorialną, skierowaną na północny zachód oraz południe. W roku 963 dopiero powstałe państwo Polan rozpoczęło ekspansję w kierunku północno zachodnim. Rozpoczęły się starcia pomiędzy Polanami a Wieletami, którzy zamieszkiwali obszar w dorzeczu dolnej Odry, Haweli i Soławy. Zakończyły się te walki w roku 972 po wygranej przez Mieszka I bitwie pod Cedynią przyłączeniem Pomorza Zachodniego w ziemie polskie.

Południowa ekspansja zaowocowała chrztem Polski w 966r oraz ślubem księcia polskiego z księżniczką czeską Dobrawą. Bawiący w latach 965 – 966 na dworze praskim Bolesława I Ibrahim ibn Jakub napisał o państwie Mieszka I, że jest ono najrozleglejsze z krajów słowiańskich i graniczy od północy z Prusami, a od wschodu z Rusią. Gdy jednak Dobrawa umarła, konflikt polsko-czeski rozgorzał na nowo, a około 990r. Mieszkowi udało się do Polski przyłączyć Śląsk oraz ziemie dawniej należące do plemiona Wiślan. Ostatecznie państwo Polskie rozciągało się od Morza Bałtyckiego do Tatr i Sudetów a więc zajmowało obszar około 250 tys. km2 i było zamieszkiwane przez około 1 milion mieszkańców. Pod koniec panowania Mieszka I granice jego państwa zostały opisane w tzw. Akcie Dagome iudex (990-992). Państwo to opierało się prawdopodobnie od północy o Morze Bałtyckie, od wschodu graniczyło z Prusami i Rusią. Stamtąd granica szła przez Kraków do rzeki Odry oraz miejscowości Alemure (Ołomuniec). Docierała do siedziby Milczan i z powrotem do morza. Tak wyglądające państwo otrzymał potomek Mieszka I – Bolesław, zwany Chrobrym.


Po śmierci Mieszka kształt państwa zmieniał się bardzo dynamicznie i szybko, dzięki nieustannym walkom oraz próbom rozszerzania terytorium przez następnych władców. Najważniejsze ziemie, o które Polska i jej sąsiedzi toczyli spory to przede wszystkim Śląsk, Pomorze, Milsko, Miśnia i Łużyce, Grody Czerwieńskie, Słowacja oraz Czechy i Morawy. Ziemie te miały wielkie znaczenie gospodarcze jak i polityczne. Były podporą gospodarki poprzez posiadanie urodzajnych gleb lub umożliwiały lepszą komunikację. Wszystkie te czynniki stanowiły o konfliktach na tle przynależności tych ziem do poszczególnych państw i książąt.

Ziemie przynależne w pewnych okresach do Polski można podzielić na: ziemie tworzące fundamenty państwa, tj. Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze, Pomorze, Kujawy oraz na ziemie, które przez stosunkowo niedługi okres czasu znajdowały się pod panowaniem władców polskich, tj. Grody Czerwieńskie, Milsko i Łużyce, Czechy i Morawy oraz Słowacja. Przy pomocy tej segregacji zostanie uporządkowany rozwój terytorialny państwa Polskiego od X do XII w.

Najbardziej konfliktowym terenem należącym do Państwa Polskiego już od końca X wieku jest Śląsk, który leży na południowy zachód od Wielkopolski w dorzeczy górnego i środkowego biegu rzeki Odry. Został on przyłączony do Polski w 990 roku po konflikcie z Czechami, których część stanowił wcześniej. Mówi o tym wzmianka z kroniki Thietmara o „królestwie” zabranym Czechom. Niedługo Polacy cieszyli się jednak posiadaniem tych ziem, gdyż po śmierci Mieszka II (wnuka Mieszka I) w roku 1039 czeski książę Brzetysław zajął Śląsk zbrojnie, dokonując przy tym grabieży w części Wielkopolski. Po jedenastu latach udało się odzyskać Śląsk Kazimierzowi Odnowicielowi przy pomocy księcia kijowskiego, Jarosława Mądrego oraz władcy niemieckiego Henryka III (obawiał się on bowiem wzrostu wpływów i sił czeskich, co zaszkodziłoby interesom cesarstwa i pozbawiłoby Europę równowagi). Jednakże na mocy wyroku cesarskiego w Kwedlinburgu w 1054 r., Polska zobowiązana była do płacenia Czechom trybutu. PO śmierci Odnowiciela władzę w Polsce przejął Bolesław Śmiały, który zaprzestał płacenia trybutu, jednak jego potomek Władysław Herman znów zaczął trybut ten uiszczać, bowiem zmienił on orientację w polityce zagranicznej i przeszedł na stronę cesarza. Kolejny władca ponownie, jak jego dziad, zaprzestał płacenia trybutu jednak zobowiązał się do spłacenia zaległych sum. Do roku 1138 Śląsk pozostawał we własnościach polski.

Ziemie małopolskie leżące w górnym i środkowym dorzeczu Wisły zostały przyłączone do Polski prawdopodobnie równocześnie ze Śląskiem, tj. w 990 roku. Nie można jednak wykluczyć poglądu iż ziemie te zostały przyłączone dopiero za panowania Bolesława Chrobrego. Jednak Kosmas pisze, że Małopolskę zajął Mieszko I. Pojawia się tu pewna niezgodność, gdyż jako datę tego faktu podaje on rok 999r, czyli 7 lat po śmierci pierwszego polskiego księcia. Małopolska była to wcześniej siedziba najstarszego plemienia słowiańskiego – plemienia Wiślan – której stolicą był Kraków. Małopolska od czasu przyłączenia jej do ziem polskich w X w. Zachowała swą stateczność i nie została przez nikogo zagarnięta. Warto jednak wspomnieć, że te ziemie są bardzo znaczące dla Polski, ze względu na prowadzące przez nie szlaki handlowe między zachodem a wschodem oraz ze względy na Kraków, w którym znajdowało się od roku 1000 biskupstwo.

Podobnie jak Małopolska również i Mazowsze było bardzo stateczną ziemią w terenach Polski. Z relacji Ibrahima Ibn Jakuba wynika, iż Mazowsze tworzyło jedną z pierwotnych i podstawowych jednostek państwowości. Wraz z kryzysem politycznym polski pod koniec pierwszej połowy XI wieku nasiliły się bunty antyfeudalnych sił ludowych przeciwko duchownym i świeckim, szczególnie w Wielkopolsce, co odsunęło uwagę od Mazowsza, na którym usamodzielnił się były cześnik Mieszka II – Macław, uzurpując sobie władzę książęcą. Dopiero w roku 1047, korzystając z pomocniczych ruskich oddziałów wojskowych udało się Kazimierzowi Odnowicielowi złamać Mazowiecki Separatyzm.

Pomorze, tak Gdańskie jak i Zachodnie było ziemią strategiczną dla nowo tworzącego się państwa. Dostęp do morza pozwalał na lepszy rozwój handlu, większy napływ towarów z Europy, dlatego stało się ono celem ekspansji już pierwszego z książąt Polski – Mieszka. Walki toczone z Wieletami o Pomorze Zachodnie zakończyły się sukcesem w 972 r. Pomorze Gdańskie zostało zajęte prawdopodobnie wcześniej. Za panowania Mieszka II Polska utraciła Pomorze Zachodnie, które zrzekło się zwierzchnictwa Polski po upadku biskupstwa kołobrzeskiego w 1004 r. i zostało wcielone do Cesarstwa, a w 1038 roku usamodzielniło się Pomorze Gdańskie. Polska straciła dostęp do morza. Dopiero Bolesław Krzywousty w 1119 roku podporządkował sobie Pomorze Gdańskie. Po podboju i zhołdowaniu Pomorza Zachodniego przez księcia Polski nasilił się konflikt Polsko-Cesarski trwający w latach 1121-1122. Konflikt zakończył się na zjeździe w Merseburgu w 1135 roku, na którym Bolesław Krzywousty został zmuszony do uznania się lennikiem cesarza.

Ambicje polskich władców sięgały we wszystkich kierunkach (prócz północy). Chcieli oni stworzyć silne, duże państwo, czego przykładem jest ekspansja terytorialna, szczególnie nasilona w czasach Bolesława Chrobrego.

Po śmierci cesarza niemieckiego Ottona III w 1002 r. Stosunki polsko-niemieckie uległy drastycznym zmianom. Na tronie cesarstwa zasiadł Henryk II, przeciwnik uniwersalnej koncepcji Ottonów, a tym samym wróg i przeciwnik Bolesława Chrobrego, który chciał stworzyć państwo słowiańskie. Jeszcze w tym samym roku najechał on na Milsko, Miśnię i Łużyce, po czym udał się do Pragi, gdzie objął rządy w 1003r. Zdaniem Henryka II najazd ten stanowił pogwałcenie praw zwierzchnich Cesarstwa nad Czechami i udzielając wsparcia bratu księcia Bolesława – Jaromirowi, zmusił załogi polskie do opuszczenia Pragi (1004r). Henryk II organizował do roku 1018 najazdy zbrojne na Polskę, które zakończyły się traktatem pokojowym zawartym w Budziszynie, na mocy którego Milsko, Miśnia i Łużyce pozostawały pod panowaniem Polski. Za panowania Mieszka II do Polski zostały przyłączone Morawy, jednak już w 1031 r. doszło do jednoczesnego ataku cesarza Konrada II, księcia Czeskiego Oldrzycha oraz księcia kijowskiego Włodzimierza. Polska utraciła świeże nabytki terytorialne, w tym Morawy oraz Milsko i Łużyce na rzecz Cesarstwa.

Bolesław Chrobry skierował swoje wojska także na wschód, gdzie zagarnął w 1018 roku Grody Czerwieńskie w skutek zatargu o tron kijowski między Świętopełkiem, bratem Bolesława, a Jarosławem Mądrym. Podczas wspomnianego już wcześniej potrójnego najazdu książąt: czeskiego i kijowskiego oraz cesarza niemieckiego w 1031 r. , zostały te ziemie oderwane od państwa piastowskiego.

Przez stosunkowy krótki okres czasu w obrębie państwa Bolesława Chrobrego znajduje się także Słowacja, oderwana od Królestwa Węgierskiego w 1001 roku, jednakże znany już pokój w Budziszynie przywracał tą leżącą po południowej stronie Karpat Zachodnich ziemię w posiadanie pierwotnego właściciela, czyli węgierskiego króla Stefana I.

W chwili śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku państwo Polskie obejmowało: Pomorze Gdańskie i Zachodnie, Mazowsze, Wielkopolskę, Śląsk, Małopolskę oraz Ziemię Sandomierską. Ziemie te zostały podzielone na synów Bolesława, co będzie w przyszłości przyczyną rozbicia dzielnicowego państwa, jego osłabiania i trudności z późniejszą odbudową.
Polityka zagraniczna pierwszych Piastów doprowadziła do znacznego rozwoju terytorialnego Polski, wzmocnienia jej oraz uczynienia Jej państwem znaczącym, liczącym się w Europie. Oczywiście, nie wszystkie posunięcia władców Polski były chwalebne, jednak udało im się usytuować kraj w odpowiednio dobrych warunkach geograficznych i politycznych.


Bibliografia:
1. Andrzej Wypustek, Marek L. Wójcik „HISTORIA 1. Ze Świata do Polski przez Europę”
2. Jerzy Wyrozmuski „Historia Polski do roku 1505”
3. Magazyn „Życie Świata”