Czy literatura może pełnić funkcje patriotyczne ?

Sienkiewicz ważnych treści poszukiwał w historii, zabarwionej konserwatyzmem tradycji. W niej dostrzegał więzi łączące Polaków, wzory postępowania, etyczny ideał rycerskiego patriotyzmu oraz zasady narodowego solidaryzmu jako warunku oporu względem zaborcy. Mickiewicz pisał o czasach mu współczesnych, w swych utworach wskazywał na jedność narodu oraz jego odkupicielską misje wśród państw europejskich.

Ówczesna sytuacja uwarunkowała wybór tematu, którego zasadniczą przesłanką było zwycięskie przetrwanie największego zagrożenia niepodległości.
W potopie pisarz ukazał potężny zryw ujarzmionego narodu oraz realną wówczas groźbę rozbiorów, najazdu ze wszystkich stron, gdy kraj był jak oblężony obóz i gdy groźbę stanowili nie tylko najeźdźcy, lecz także i zdrajcy. Mickiewicz zachęcał do zjednoczenia i powstania przeciwko zaborcom poprzez ukazanie polski jako Chrystusa narodów, który musi cierpieć, aby odkupić wielu. Niepowodzenia podczas najazdu szwedzkiego oraz upadek powstania autorzy tłumaczyli w następujący sposób: zawiodły więzi polityczne i społeczne, naród (przede wszystkim szlachta) uległ przemocy, ale to wszystko działo się głównie za przyczyną wewnętrznego rozprężenia. Pozostał więc jedynie patriotyzm nielicznych, do końca wiernych Rzeczpospolitej oraz więź religijna. One to powodują lub spowodują zmianę sytuacji i ostateczne zwycięstwo nad wrogiem. Pisarze traktowali katolicyzm jako atrybut polskości, a wartość idei religijnej mierzyli jej wpływem na aktywność walczących.

Świat powieściowych postaci to przede wszystkim środowisko szlacheckie. Z tej warstwy wywodzą się bohaterowie walczący o niepodległość Rzeczpospolitej. Oni są przede wszystkim nosicielami wartości moralnych i patriotycznych. Konkretnymi przejawami idei pokrzepienia serc miała być koncepcja bohatera, który mimo popełnionych błędów ma szansę pełnej rehabilitacji i pełnej weryfikacji swojej przeszłości, co daje nadzieję, we wszystkich znaczeniach tego słowa

Ukazując trudne, niemal beznadziejne momenty narodowych dziejów, pisarze uwydatnili podstawową zasadę utrzymania wspólnym społecznym wysiłkiem zagrożonej polskości. Dając prostą i przejrzystą wykładnię patriotyzmu, uczynili ją bliską szerokim warstwom polskiego społeczeństwa. Uzmysłowili Polakom, iż nawet, gdy Polska była w śmiertelnym niebezpieczeństwie, to i tak potrafiła z niego wyjść dzięki własnemu narodowi. Takie przesłanie niósł z sobą wyidealizowany wizerunek Rzeczpospolitej, szlacheckich cnót i niezłomnej woli walki z wrogiem. Nieodłączną ich cechą były zapalczywość, zawziętość i wytrwałość. Celem Mickiewicza i Sienkiewicza było zapobieganie nastrojom niewiary i rezygnacji, obecnym w społeczeństwie polskim po klęsce zrywów narodowych, a także zachęta do kontynuowania prób odzyskania niepodległości.

Optymistyczne zakończenia utworów miały być sygnałem, że jeszcze nie wszystko stracone, że wciąż istnieją szanse na odzyskanie niepodległości i wolności.
Podsumowując, powieści takie jak "Pan Tadeusz", "Dziady" i "Trylogia" Sienkiewicza miały duże znaczenie nie tylko literacko, ale również dla narodu jako całości - podtrzymywała integralność narodową, poczucie własnej wartości i uczucie patriotyczne. Jak pokazała historia, wysiłek się opłacił. Po 123 latach polska odzyskała niepodległość.
Moje wątpliwości budzi jedynie wpływ literatury na człowieka w dzisiejszych czasach. Nie jestem pewny, czy taki plan udałby się w dzisiejszych latach, kiedy to światem rządzi Internet i telewizja, a książki odeszły na boczny tor...