Oświecenie

Oświecenie, określane często jako wiek rozumu – nurt kulturalny oraz okres w historii Europy przypadający na lata 1688-1789. (koniec wieku XVII-wiek XVIII.)
Nazwa epoki: wiek filozofów, wiek rozumu
racjonalizm-pogląd, uznający rozum za najlepsze źródło wiedzy o świecie; (Kartezjusz) „Myślę więc jestem”
empiryzm-źródłem poznania świata jest doświadczenie
sensualizm- pogląd źródłem wiedzy o świecie są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości
ateizm-pogląd, że Bóg nie istnieje
deizm-pogląd ,że rola Boga w świecie ogranicza się do stworzenia świata
utylitaryzm-przekonanie że każdy człowiek pełni ważną funkcję w społeczeństwie i powinien pracować dla ogółu.
Russoizm - pogląd wywodzący się z filozofii Jana Jakuba Rousseau. Teza ,że postęp cywilizacji demoralizuje człowieka, pozbawia go takich uczuć jak miłość, litość, współczucie.
Tabula rasa- biała kartka – przekonanie że człowiek w momencie narodzin jest białą kartką która zapełnia się doświadczeniami życiowymi .
-Collegium Nobilium 1740 szkoła założona przez Stanisława Konarskiego dla młodzieży szlacheckiej w której wprowadza się nowe metody nauczania , zlikwidowano kary cielesne , połączono zdobywanie wiedzy z wychowaniem moralnym.
Monitor – 1765 pierwsze polskie czasopismo o charakterze ogólnym , poruszające aktualne tematy, walczące z sarmatyzmem ukazując nowe poglądy oświeceniowe
Zabawy przyjemne i pożyteczne -czasopismo literackie zamieszczające utwory poetów doby oświecenia
-Komisja Edukacji Narodowej pierwsze polskie ministerstwo oświaty w Polsce , oddało oświatę w ręce świeckie , stworzyło program podręczników (Towarzystwo do ksiąg Elementarnych) upowszechniło język polski w szkołach.
a)klasycyzm –funkcja dydaktyczna literatury, która ma wychowywać społeczeństwo
-odwoływanie się do wzorów antycznych (zasada decorum-stosowność stylu wobec tematu, mimesis-odzwiercedlanie rzeczywistości, podział na 3 style: niski, średni i wysoki.
-główną zasadą twórczą jest harmonia umiar i porządek
-język polski bez makaronizmów
-typowe gatunki-oda, tragedia, tren, komedia
-I. Krasicki, J.U. Niemcewicz
b)sentymentalizm – nurt literatury oświecenia, który cechuje się:
-odwołaniem do filozofii J.J.Rousseau, nawizaniem do empiryzmu i sensualizm
-funkcja literatury to kształtowanie uczuć między ludźmi
-najważniejsza wartość to czułe serce, czyli umiejętność odczuwania.
-język prosty zbliżony do potocznego
-typowe symbole: jawor, pasterz, wieś, koszyk z malinami, pasterka.
-tłem literatury jest najczęściej przyroda
-F.Karpiński, F.Kniaźnin
c)rokoko – nurt literatury oświecenia występujący głównie w poezji :
-rozwija się na dworach szlacheckich, ma charakter elitarny
-jest formą wykwintnej zabawy towarzyskiej
-poezja wyrafinowana, bogata w środki stylistyczne
Bajka - epicka opowiastka wierszem lub prozą w formie przypowieści, zawierająca naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami (charakterami),
Dewotka – ośmiesza fałszywą pobożność ludzi
Satyra - utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu
Teatr narodowy - W 1765 roku Stanisław August Poniatowski podjął się stworzenia pierwszego publicznego teatru w Warszawie. Znajdował się on w budynku zwanym Operalnią i występowały w nim trzy grupy aktorskie: francuska, włoska i polska.
Literatura oświecenia – bawi i uczy
Obiady czwartkowe – organizowane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na wzór paryskich salonów literackich, spotkania intelektualistów polskich. Pierwsze spotkanie odbyło się w 1770 r. Obiady czwartkowe organizowane były regularnie co tydzień i trwały od trzech do czterech godzin. Przeważnie odbywały się na Zamku Królewskim, latem w Łazienkach. Celem spotkań były rozmowy na tematy związane ze sztuką, nauką, omawianie dzieł literackich.
Satyra – gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne. Prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.
Sielanka - gatunek literacki. Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. powieść edukacyjna - odmiana powieści przedstawiająca bohatera w toku kształtowania się jego poglądów na świat, od dzieciństwa poprzez młodość, aż do wieku dojrzałego. Powstała w okresie oświecenia, przyświecał jej cel dydaktyczny. Pisana najczęściej w pierwszej osobie, zawierała obszerny komentarz
Poemat heroikomiczny - utwór opierający się na połączeniu podniosłego stylu wypowiedzi z błahą, przyziemną tematyką, co tworzy efekt komiczny. Poemat heroikomiczny ośmiesza wykreowanych w nim bohaterów.
Parodia to odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną (rodzaj zabawy literackiej), bądź satyryczną (używana jako element polemiki).
Alegoria w literaturze i sztukach plastycznych podstawienie pojęć oderwanych, pod obraz o znaczeniu przenośnym, symboliczny motyw, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie.
Persyflaż to utwór literacki lub inna wypowiedź o charakterze żartobliwym i ironicznym, ukrywająca szyderstwo pod pozorami wyszukanej uprzejmości lub udawanej powagi. Szczególną cechą persyflażu jest ironiczne nawiązanie do cudzego stylu.
Sensualizm - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. Przedstawiciel tego kierunku w teorii poznania, angielski filozof John Locke (1632-1704) twierdził, iż "nie ma niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach".
Materializm – ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka. Przeciwieństwem materializmu jest idealizm.
encyklopedyzm wiedza o charakterze encyklopedycznym.
Liberalizm – ideologia, kierunek polityczny głoszący, iż szeroko rozumiana wolność jest nadrzędną wartością. Najogólniej mówiąc liberalizm odwołuje się do indywidualizmu, stawia wyżej prawa jednostki niż znaczenie wspólnoty, głosi nieskrępowaną (aczkolwiek w ramach prawa) działalność poszczególnych obywateli we wszystkich sferach życia zbiorowego.
Wolterianizm- koncepcje światopoglądowo-polityczne Voltaire`a reprezentujące filozoficzny sceptycyzm połączony z afirmacją rozumu, postulujące walkę z obskurantyzmem, krytykę światopoglądu religijnego z pozycji deistycznych i idee tolerancji religijnej. Wzór osobowy prześladowanego za śmiałość poglądów, ale i powszechnie cenionego człowieka, który broni prześladowanych i krzywdzonych. To człowiek, który darzy przyjaźnią panujących często popadając z nimi w konflikt z powodu obrony prawd rozumu i własnej niezależności.
Utopia - projekt lub przedstawienie idealnego ustroju politycznego, funkcjonującego na zasadach sprawiedliwości, solidarności i równości. Pierwsze utopie powstały już w starożytności (np. Państwo Platona). Określenia "utopia" używa się także wobec tych motywów i wątków w literaturze i pseudonauce które wyrażają tęsknotę człowieka za lepszym światem (potocznie utopia to mrzonka, coś niemożliwego do zrealizowania).
Tolerancja - termin stosowany w socjologii, badaniach nad kulturą i religią. W sensie najbardziej ogólnym oznacza on postawę wykluczającą dyskryminację ludzi, których sposób postępowania oraz przynależność do danej grupy społecznej może podlegać dezaprobacie przez innych pozostających w większości społeczeństwa. W okresie reformacji pojęcie to było stosowane w odniesieniu do mniejszości religijnych. Obecnie termin ten obejmuje również tolerancję różnych orientacji seksualnych oraz odmiennych światopoglądów.