Oświecenie - daty, utwory, pojęcia .

Oświecenie- epoka myślenia, zasadnicza role odgrywa rozum, drugą wartością jest natura. Oświecenie tworzy ideologia skierowana przeciwko feudalizmowi, panuje ideał encyklopedności wiedzy- erudyta-człowiek wszechstronnie wykształcony. Trzecia wartość oświecenia to wiedza. Inne wartości oświecenia: -doświadczenie; -praca; -użyteczność; -szczęście, tolerancja

Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795 1822.

Instytucje kulturowe i oświatowe w XVIII-wiecznej Polsce
- Collegium Nobilium 1740 szkoła założona przez Stanisława Konarskiego dla młodzieży szlacheckiej w której wprowadza się nowe metody nauczania, zlikwidowano kary cielesne, połączono zdobywanie wiedzy z wychowaniem moralnym.
- Biblioteka Publiczna Załuskich 1747 – pierwsza Biblioteka Publiczna w Polsce
- Teatr Publiczny 1765 teatr miał nauczać , powstał z inicjatywy Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego miał promować idee oświecenia, dla potrzeb teatru sztuki pissali F. BOhomolec . F Zabłockoi .W Bogusławski.
- Szkoła Rycerska 1765 szkoła wojskowa kształcąca przyszłych patriotów i żołnierzy . Hymnem szkoły był utwór Krasickiego pt. „Święto Miłości Kochanej Ojczyzny”
- czasopisma
Monitor – 1765 pierwsze polskie czasopismo o charakterze ogólnym, poruszające aktualne tematy, walczące z sarmatyzmem ukazując nowe poglądy oświeceniowe

Zabawy przyjemne i pożyteczne -czasopismo literackie zamieszczające utwory poetów doby oświecenia
- Komisja Edukacji Narodowej pierwsze polskie ministerstwo oświaty w Polsce , oddało oświatę w ręce świeckie, stworzyło program podręczników (Towarzystwo do ksiąg Elementarnych) upowszechniło język polski w szkołach.

Filozofia oświecenia głosiła kult wiedzy i rozumu, proklamowała racjonalistyczny pogląd na świat, krytykowała religię i Kościół, propagując ateizm bądź deizm. Potępiała fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę, uprzywilejowanie kleru i szlachty, domagała się laicyzacji państwa. Przedstawiciele oświecenia krytykowali feudalny porządek społeczny i przywileje stanowe, głosili hasła wolności człowieka, równości wobec prawa, przygotowywali grunt do powstania nowego społeczeństwa i jego nowej, burżuazyjnej organizacji.

Wybitnymi przedstawicielami myśli oświecenia we Francji byli: Wolter (Voltaire), zwany królem filozofów, wróg kleru, bojownik o wolność słowa; Monteskiusz (Ch. L. Montesquien), zwolennik monarchii parlamentarnej i twórca teorii o podziale władzy państwowej na wykonawczą.

Kierunki filozoficzne w XVIII w.:
w Polsce epoka trwała około 40 lat pierwsze publikacje Stanisławnika pierwsze czasopisma Monitor powstanie teatru Warszawskiego edukacja narodu Konstytucja 1 Maja 1791r motto epoki bawić uczyć wychowywać:

Racjonalizm- Twórcą był Kartezjusz. “Cogito ergo sum” - “myślę więc jestem”. Uważał, ze celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.

Empiryzm- Twórca - Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia.

Ateizm- Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.

Deizm - Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku świata.

Humanitaryzm- Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie “odkryło” człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.

“Tabula rasa”- John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.

Utylitaryzm - Celem jednostki miało być dobro ogółu.

Sensualizm - Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.

Relatywizm - Teoria względności

Libertynizm - wolnomyślicielstwo, laicyzm, stepcytyzm, ruch umysłowy skierowany przeciwko autorytetom religijnym, scholastyce, obyczajom chrześcijańskim

Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia
klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku, wykorzystując jego wzorce. Wyróżniamy klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz
neoklasycyzm (przeł. XIX i XX w).

Główne założenia klasycyzmu:
- piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna
- sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)
- należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)
- należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), która najlepiej oddawała harmonię natury
- piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości

sentymentalizm - prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J. J. Rousseau. Doświadczenie jednostki Rousseau uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom
o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie i emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji.

- rokoko - styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości.

Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois
Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej (patrz również hasło: "Powązki").

Architektura:
Styl architektoniczny klasycyzmu oświeceniowego nawiązuje bezpośrednio do stylu antycznego. Powstają wówczas liczne pałace (Łazienki Królewskie w Warszawie, pałac Staszica - siedziba ówczesnego Towarzystwa Przyjaciół Nauk) otoczone sentymentalno - nastrojowymi ogrodami, a także budowle sakralne i budynki użyteczności publicznej. Do najwybitniejszych architektów pracujących w Polsce, a sprowadzonych z Włoch przez króla należeli: D. Merlini (m.in. proj. Łazienek), A. Corazzi

Sztuki plastyczne:
Malarstwo klasycystyczne skupiło się na tematyce mitologicznej i historycznej, popularne były również portrety i pejzaże. Powstawały także miniatury dekoracyjne. W Polsce upamiętnili się najbardziej malarze włoscy z otoczenia króla Stanisława Augusta: słynny portrecista M. Bacciarelli i malarz Warszawy B. Canaletto, a także J.P. Norblin.

W rzeźbiarstwie dominuje zdobnictwo architektoniczne, rzeźba portretowa i pomnikowa. Przeważa tematyka mitologiczna. Najwybitniejsi polscy rzeźbiarze okresu oświecenia to: A. Le Brun, J. Tatarkiewicz, P. Maliński

Powiastka filozoficzna, narracyjny utwór prozaiczny, ilustrujący i propagujący wybraną ideę światopoglądową lub moralną. Powstała w okresie oświecenia, np. Kandyd Woltera, Kubuś fatalista i jego pan D. Diderota. Posługiwała się satyrą obyczajową, atakując z pozycji racjonalistycznych ówczesne formy rządów i wyższe warstwy społeczeństwa.

Wolter- to jeden z czołowych filozofów epoki , twórcą wielu dzieł literackich m.in. „Kandyd”. Kandyd czyli optymizm powstał w 1759 roku i w pod tytule sugeruje się że autorem dzieła jest Niemiec , doktor ralf. Takie aktorstwo było mistyfikacją związaną z cenzurą , która niechciała Wolterowi wydrukować dzieła , a w genezie egzemplarz utworu został spalony czyli uznany za tekst niedozwolony dla ogółu.

Kandyd Woltera to utwór polemiczny wobec filozofii oświecenia. Jest on przede wszystkim krytyką filozofii G.W.Leibniza. Uważał on, że cały świat zbudowany jest z tzw. Monad, czyli struktur, które układają się w większe całości w sposób uporządkowany i celowy, zgodnie z wolą Boga. Dzieje Kandyda pokazują, że filozofia ta jest niezgodna z rzeczywistością. Kandyd podróżuje po całym świecie i dochodzi do wniosku, że rządzą nim zło, niezgoda, gwałty, oszustwa, nietolerancja. Na każdym kroku ma dowody że filozofia mistrza Panglossa to tylko ideały i pobożne życzenia. Filozofia Panglossa zostaje całkowicie za negowana jako fałszywa. Z utworu można natomiast wynieść inne przesłania: „Należy uprawiać własny ogródek” czyli wbrew światu realizować swoje dążenia nie przejmować się przeciwnościami losu. Taką filozofię przyjmuje sam Kandyd, który kupuje folwark i wraz z przyjaciółmi zaczyna uprawę ziemi , co przynosi duże efekty. Kandyd przekonuje się przy tym że jedyna receptą na zło świata jest uczciwa praca.

Kandyd - jest przyklaem powiastki filoz, której swiat przedstawiony ilustruje tezę swiatopogladowa lub moralną postulowana przez autora. Kandyd jest postacia pozytywna, hołdującą myśli oświeceniowe i dlatego popada w konflikty z rzeczywistością. Wygnany w swiat przez Barona za jego romans z córka Kunegundą podrózuje po swiecie, prowadzi obserwacje i wiedzie rozmaite dyskusje. Na koniec swej podróży postawia „wrócic do uprawy wlasnego ogródka”.

Wolterianizm - postawa, ukształtowana pod wpływem poglądów Woltera, obejmuje ona wypowiedzi uzywane przez myśliciela (powiastke f); typ osobowości (człowiek odważny, wolnomyśliciel).

Nowa Heloiza - wydana w 1761 przez Rousseau, zyskala ogromnapopularnosc. Powiesc w listach podejmuje temat miłości sentymentalnej i nawiazuje do sredn historii Abelarda i Heloizy- słynnego romansu nauczyciela i uczennicy. Tu mamy do czynienia z Nowa Heloiza, i tez wyst para kochanków w postaci nauczyciela (Saint-Preux) i uczennicy (Julia). Z listów dowiadujemy się o przeszkodach społecznych i obyczajowych które nie pozwalaja by Saint-Preux poślubił wybranke. Wreszcie dziewczyna pod wpływem rodziców poslubia Barona de Volmar, a nauczyciel podrózuje po swiecie. Po wielu latach przybywa on do państwa de Volmar, by uczyc dzieci Julii. Idelna rodzine doswiadcza tragedia- Julia ratując tonącego synka nabawia się zapalenia płuc i umiera. W ostatnim liscie wyznaje ze Saint-Preux był jej jedyna miłością.

I.Krasicki-(1735-1801) ur w Dubiecku 1.najw pisarz polskiego oswiecenia, reprezentant klasycyzmu, 2.zwiazany ze S Augustem (z jego programem reform), 3.kapelam królewski, 4.bp warmiński (od 1766) otrzymal godność senatora i tytul książęcy, 5.po I rozbiorze poddany Fryderyka II władcy Prus, 6.abp gniezdzienski (1795), redaktor Monitora (1765-67) pisał do Zabar Przyjemnych i Pożytecznych, wydawal pismo „Co tydzien”, 7.wspołtworzyl Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 8.rozwijal gatunek bajki i satyry, odnosil poemat heroikomiczny,wprow do literatury polskiej owoczesna powiesc,pisal utwory sceniczne, opracowal 2-tomowa encyklopedie, 9.zmarł w Berlinie, zwłoki przeniesiono do katedry gn dzieki Julianowi U Niemcewiczowi (1829).

HYMN - piesn błagalna luub narracyjna zawieraca pochwałe bóstwa, legendarnych bohaterów itp., upersonifikowanych zjawisk; utrzymana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijajaca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostrofy na początku.

H do miłości ojczyzny-nadawca jest nieokreślony, adresatem jest milosc ojczyzny- uczucie, abstrakcja, wzniosle pojecie- na co wskazuje pocz apostrofa. W wierszu panuje nastrój powagi i wzniosłości. Utwór można traktowac jako wyznanie liryczne o zabarwieniu patriotycznym, przedmiotem wzniosłych uczuc jestojczyzna. Hymn jest poswiecony obowiązkom obywatela wobec wlasnego kraju. Ojczyzna dajaca woim mieszkańcom poczucie wspólnoty, braterstwa-jest dobrem które zasługuje na solidarna ochrone (staje się dobren najwyższym). Słuzba krajowi jest wiec nadrzedna powinnością ludzi uczciwych (umysłów poczciwych). Wyznaczkiem patriotyzmu jest zdolność do pnoszenia ofiar i znoszenia cierpien dla wlasnego kraju: rany (kalectwo), niewola (pęta), śmierć (zjadle..trucizny). poswiecenie dla ojczyzny wg autora jest nie tylko obowiązkiem ale i zaszczytem (co wskazuja 2ostatnie wersy).

W załączniku praca w wersji ściągi.