Rozbicie dzielnicowe.

Bolesław Krzywousty ustanawiając w swoim testamencie zasadę senioratu, chciał – jak należy przypuszczać – uchronić państwo od walk o władzę. Była to próba pogodzenia potrzeby zachowania władzy centralnej z prawami dziedziczenia. Najstarszy z synów – Władysław otrzymał w dziedziczne władanie Śląsk, Bolesław - Mazowsze, Mieszko - Wielkopolskę, Henryk (pozostający jeszcze pod opieką matki) miał przyrzeczoną ziemię sandomierską. Wyznaczona została również tzw. oprawa wdowia, czyli zabezpieczenie dla wdowy po zmarłym księciu – księżnej Salomei. Była to ziemia sieradzko-łęczycka. Pojawiła się również poważna trudność, gdyż już po śmierci Bolesława narodził się jeszcze jeden jego syn – Kazimierz, dla którego nie było przewidzianego miejsca wśród wyznaczonych dzielnic, co źle wróżyło stabilności systemu. Wyznaczona została dzielnica senioralna mająca przysługiwać każdorazowo księciu seniorowi. Jej kształt budzi spory wśród historyków. Wydaje się, że należała do niej ziemia krakowska, wschodnia Wielkopolska z Gnieznem i Kaliszem, Kujawy, ziemia sieradzko-łęczycka, Pomorze Gdańskie. Ponadto senior posiadał zwierzchnictwo nad Pomorzem Szczecińskim.
Pierwszym seniorem został najstarszy syn Bolesława Krzywoustego – Władysław. Jeszcze za życia ojca brał on udział w sprawowaniu rządów. Po jego śmierci miał zamiar zagarnąć całą władzę dla siebie. Juniorzy nie chcieli do tego dopuścić, w czym wspierali ich możni zainteresowani osłabieniem silnej władzy centralnej. W wyniku wojny domowej, Władysław w 1146 r. został wygnany z kraju, a jego miejsce zajął Bolesław Kędzierzawy. Objął on dzielnicę senioralną oraz Śląsk, łącząc je ze swoim dziedzicznie należnym Mazowszem. W interesie Władysława interweniował cesarz Fryderyk I Barbarossa . Młodsi książęta nie walczyli z cesarzem. Złożyli mu hołd (1157 r.) i zawarli układ mówiący o prawie do powrotu Władysława do kraju, ale godności seniora mu nie zwrócili. Ostatecznie w 1163 r. powrócili na Śląsk synowie Władysława.
Po roku 1146 była w Polsce realizowana ustanowiona w testamencie Bolesława Krzywoustego zasada senioratu. Książęta uznawali zwierzchnictwo Bolesława Kędzierzawego. Natomiast po jego śmierci dzielnica krakowska winna była przejść w ręce Mieszka Starego .Był on księciem zwierzchnim i zasiadał w Krakowie tylko przez cztery lata (1173 – 1177). Wygnali go stamtąd możni, gdy usiłował ukrócić ich władzę. Władzę nad ziemią krakowską objął najmłodszy z synów Bolesława Krzywoustego, Kazimierz. Było to złamanie zasady senioratu, gdyż żył starszy od niego Mieszko. W 1180 r. odbył się zjazd w Łęczycy, na którym Kazimierz uzyskał potwierdzenie swojego panowania ze strony Kościoła polskiego, za cenę zrzeczenia się pewnych przywilejów książęcych na jego rzecz. Kazimierzowi udało się utrzymać ziemię krakowską aż do śmierci w 1194 r., a po jego śmierci objął ją jego najstarszy syn, Leszek Biały.

W tym czasie dokonał się proces rozdrobnienia dzielnic wyznaczonych pierwotnie przez Bolesława Krzywoustego. Na Śląsku wyodrębniły się księstwa opolsko-raciborskie i wrocławskie. W Wielkopolsce doszło do kilkukrotnych działów między synem Mieszka – Władysławem Laskonogim a jego bratankiem Władysławem Odonicem. Małopolska – jako dzielnica stołeczna – stała się obiektem zażartej rywalizacji między spokrewnionymi książętami. Po śmierci Leszka Białego w 1227 r., a wobec małoletniości jego syna Bolesława, walczyli o tę ziemię Władysław Laskonogi, Konrad I Mazowiecki (młodszy brat Leszka) i książę wrocławski Henryk I Brodaty. Ten ostatni w 1232 r. zdobył Kraków, lecz nie opanował całej dzielnicy. W dwa lata później opanował także południową część Wielkopolski i stał się najpotężniejszym z książąt piastowskich. Dzieło to kontynuował jego syn Henryk II Pobożny, lecz zginął w 1241 r. w bitwie pod Legnicą z Mongołami (Tatarami). Po jego śmierci państwo Henryków śląskich rozpadło się.

W połowie XIII w. Małopolskę opanował syn Leszka Białego, Bolesław Wstydliwy, a Wielkopolskę zjednoczył syn Władysława Odonica Przemysł I. Natomiast Śląsk i Mazowsze dalej były dzielone. Ostatecznie w początkach XIV w. tylko na Śląsku wyodrębniło się 17 księstw. Podobne procesy zachodziły na Mazowszu. Dzielnica ta rozpadła się na dwie odrębne części – kujawską i mazowiecką. Na Kujawach powstały cztery księstwa, a na Mazowszu początkowo też cztery, a później jeszcze kilka. W tej sytuacji jedynymi w miarę zwartymi obszarami pozostały Wielkopolska i Małopolska.
Dokonujące się procesy podziału politycznego nie zniszczyły poczucia więzi narodowej. Wzmacniało ją zachowanie władzy nad wszystkimi księstwami (poza Pomorzem) przez książęta z dynastii piastowskiej. Na oznaczenie ziem polskich stosowano nazwę “Królestwo Polskie”, choć faktycznie od dawna ono nie istniało. Wszystkie ziemie podlegały wspólnej prowincji kościelnej – arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Łączyła je także świadomość wspólnych zagrożeń. Poważne niebezpieczeństwo niosła ze sobą ekspansja Marchii Brandenburskiej oraz Zakonu Krzyżackiego (Krzyżaków). Ponadto od wschodu niespodziewanie pojawili się Mongołowie, których na ziemiach polskich określano mianem Tatarów. Ich trzykrotne najazdy na ziemie polskie w XIII w. (w latach 1241, 1259 i 1287) miały tragiczne konsekwencje.

Polityczne skutki rozbicia dzielnicowego były dla Polski niekorzystne. Książęta polscy utracili niektóre terytoria. Część z nich na dłuższy czas odpadła od państwa polskiego. Ważne znaczenie miało przejście ziemi lubuskiej pod zwierzchnictwo margrabiów brandenburskich (około 1250 r.).
Była ona nie bez powodu nazywana “kluczem do ziem polskich”. Położona u ujścia Warty do Odry pozwalała na kontrolowanie sytuacji na newralgicznym pograniczu wielkopolsko-pomorskim. Jej posiadanie dawało Brandenburczykom możliwość ingerencji w sprawy polskie.
Także Zakon Krzyżacki mocno usadowił się na pograniczu polsko-pruskim. Powstał on w 1190 r. w Ziemi Świętej dla ochrony niemieckich pielgrzymów. W 1198 r. przekształcony został w zakon rycerski. Jego pełna nazwa brzmiała Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Sprowadził go w 1226 r. na ziemie polskie książę mazowiecki Konrad, w celu walki z pogańskimi plemionami pruskimi najeżdżającymi dzielnicę Konrada. Sam książę koncentrował w tym czasie swoją uwagę na walkach o opanowanie ziemi krakowskiej. Krzyżacy otrzymali od Konrada w lenno ziemię chełmińską. Na podstawie sfałszowanego nadania cesarz i papież zatwierdzili prawo Krzyżaków do tej ziemi oraz do przyszłych zdobyczy. Dzięki pomocy krzyżowców z różnych krajów europejskich oraz książąt polskich, Krzyżacy do 1283 r. podbili ziemie Prusów i założyli tam swoje państwo ze stolicą w Malborku. Państwo zakonne podlegało władzy wielkiego mistrza, rządzącego w porozumieniu z wielką kapitułą. Posiadłości Zakonu znajdowały się również na terenie innych państw. W 1237 r. Krzyżacy połączyli się z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych. Ludność państwa stanowili podbici Prusowie, po opanowaniu ziem polskich także ludność polska oraz koloniści z innych państw, głównie Niemcy. Do 1309 r. stosunki państwa zakonnego z książętami polskimi układały się poprawnie. Dopiero zajęcie Pomorza Gdańskiego rozpoczęło konflikty polsko – krzyżackie.