Od początku XIX wieku w poszczególnych państwach europejskich można było zaobserwować zjawiska gospodarcze związane z tzw. rewolucją przemysłową. Jej źródeł szukać należy w Anglii pod koniec XVIII wieku, kiedy na przemysłową skalę zastosowano wynalazek Jamesa Watta – maszynę parową.
W rezultacie procesy charakterystyczne dla rewolucji przemysłowej (likwidacja manufaktur i zastępowanie ich przez fabryki, w których prace wykonują maszyny, ukształtowanie się nowych klas społecznych – burżuazji i klasy robotniczej, wystąpienie zjawiska bezrobocia i in.) obejmować zaczęły najpierw Anglię, potem kraje Europy Zachodniej (I połowa XIX wieku), wreszcie inne kraje europejskie. Wraz z pojawieniem się rewolucji przemysłowej aktualna stała się tzw. kwestia robotnicza. Pracownicy fabryk, chcąc poprawić swe warunki pracy i płacy, dostrzegali, że osiągnąć ten cel mogą jedynie odbierając część zysków właścicielom fabryk – burżuazji. Z drugiej strony wysokość zysków burżuazji była tym większa, im mniejsze wynagrodzenie uzyskiwali robotnicy. Sytuacja ta nieuchronnie prowadziła do wybuchu konfliktów społecznych i walki między burżuazją a robotnikami. Głównym orężem tych pierwszych była możliwość zwalniania robotników z pracy, co przy istniejącym bezrobociu skutecznie hamowało żądania robotników. Ci z kolei, dla poparcia swych postulatów, stosować mogli strajk. Coraz częściej pojawiające się konflikty na tym tle przyczyniały się również do formułowania różnych koncepcji dotyczących rozwiązania kwestii robotniczej. Jedną z najwcześniejszych był tzw. luddyzm, popularyzowany w Anglii po 1811 roku. Był to program sabotażu, niszczenia maszyn, które, jak podkreślano, zabierają pracę ludziom (im mniej maszyn, tym większa szansa na uniknięcie bezrobocia). Nazwa tego kierunku wywodzi się od jego legendarnego twórcy Neda Ludda. Gdy w Anglii wprowadzono karę śmierci za niszczenie maszyn, ruch ten w latach 40. XIX wieku zamarł.
Znacznie większe znaczenie i popularność w Europie w II połowie XIX wieku zyskał inny z pomysłów na rozwiązanie problemów nurtujących robotników, zwany socjalizmem. Trudno dokładnie zdefiniować jego program, ponieważ już w XIX wieku funkcjonował on w różnych odmianach. Socjaliści utopijni (Henryk Saint-Simon, Karol Fourier, Robert Owen) proponowali szukanie możliwości porozumienia między burżuazją a robotnikami. Wierzyli, że burżuazja dobrowolnie odda robotnikom na własność część środków produkcji, w ten sposób poprawiając ich sytuację materialną. Piotr Proudhon z kolei rozwijał we Francji po 1840 roku wizję stworzenia państwa, w którym egzystowaliby robotnicy i rzemieślnicy jako właściciele drobnych warsztatów i przedsiębiorstw. W II połowie XIX wieku spopularyzowany został także nurt anarchistyczny, widzący źródło wszelkiej niesprawiedliwości społecznej i niedostatku robotników w istnieniu państwa jako struktury narzuconej i ograniczającej wolność jednostki. Stąd był już tylko krok do stwierdzenia konieczności zwalczania państwa i różnych jego struktur także za pomocą metod terrorystycznych (Piotr Kropotkin, Michaił Bakunin). Na tym tle wyróżniała się koncepcja walki rewolucyjnej, której twórcami byli Karol Marks i Fryderyk Engels. Swój program opublikowali oni w 1848 roku w tzw. Manifeście Komunistycznym. Jego twórcy wychodzili z założenia, że rozwiązanie kwestii robotniczej może nastąpić jedynie przez likwidację burżuazji jako klasy społecznej i utworzenia społeczeństwa bezklasowego. Nastąpić to miało poprzez rewolucję, w której robotnicy odbiorą burżuazji posiadane przez nią środki produkcji. Niezależnie od tych rywalizujących ze sobą w XIX wieku różnych programów, pojawiać zaczęły się organizacje stawiające sobie za cel obronę interesów robotniczych. Do najważniejszych należało Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, zwane także I Międzynarodówką. Istniało ono w latach 1864-1876, mając swą siedzibę w Londynie, a potem (od 1872 roku) w Nowym Jorku. W ramach tej organizacji ścierały się poglądy różnych grup socjalistycznych, co było przyczyną niewielkiej aktywności I Międzynarodówki, a następnie jej rozwiązania.
Znacznie bardziej jednolity program posiadała tzw. II Międzynarodówka, powołana w 1889 roku i istniejąca do 1914 roku. Przeważały w niej tendencje socjaldemokratyczne, będące nawiązaniem do programu socjalistów utopijnych. Socjaldemokraci (Aleksander Millerand, August Bebel, Edward Bernstein) odrzucali konieczność walki rewolucyjnej, twierdząc, że lepsze efekty daje robotnikom polityka drobnych ustępstw ze strony burżuazji, uzyskiwanych przez negocjacje lub strajki. Celem robotników winno więc być reformowanie systemu gospodarczo-politycznego, a nie jego obalanie (reformizm). Upadek II Międzynarodówki nastąpił dopiero w obliczu wybuchu I wojny światowej.