Idealiści

Oprócz męczenników za sprawę i małych konformistów znajdziemy też wśród przedstawianych w tekstach kultury komunistów głęboko mądrych i uczciwych idealistów. W Popiele i diamencie Jerzego Andrzejewskiego poznajemy postać szlachetnego przedwojennego komunisty Stefana Szczuki. Przed wojną pracował jako inżynier i był więziony przez trzy lata za działalność komunistyczną. Podczas wojny jego żona została osadzona w Ravensbrück, gdzie zginęła, wykazała się jednak bardzo ludzką, szlachetną postawą wobec współwięźniów. Po wojnie Szczuka jest sekretarzem komitetu wojewódzkiego PPR. Nie ma wątpliwości co do słuszności działań swej partii i kierunku przemian w Polsce. Nie podziela rozterek przyjaciela,starego socjalisty Jana Kalickiego, który pozostaje wierny PPS-owi i obawia się, że Polska zostanie zadeptana i stłamszona przez ZSRR. Podziemie wydaje na Szczukę wyrok. Komunista ginie z rąk Maćka Chełmickiego, który zabija go z żalem, prywatnie nie ma bowiem nic przeciw swemu sąsiadowi z hotelu, a ponadto chce skończyć z wyrokami podziemia i zabijaniem. Szczuka miał być, wedle zamysłu autora, piękną, szlachetną postacią, głównym bohaterem powieści. Budzi on sympatię czytelnika, jednak na głównego, tragicznego bohatera wyrasta postać młodego akowca, Maćka, wykreowana przez pisarza najbardziej przekonująco i poruszająco (postać tę w filmowej adaptacji Popiołu i diamentu brawurowo zagrał Zbigniew Cybulski).
Innym komunistą i idealistą, takim jak Szczuka, jest prawnik, bohater powieści Matka Królów Kazimierza Brandysa (i nakręconego według niej filmu Zaorskiego) Wiktor Lewen. Przed wojną mieszka on w biednej kamienicy na Powiślu i jest sąsiadem Łucji Król – sprzątająca u niego kobieta umożliwia rewizję w jego mieszkaniu, czym przyczynia się do aresztowania członka partii komunistycznej. Potem jednak pisze do niego listy do więzienia, chroni go w czasie wojny i jest wobec niego lojalna. Po wojnie Lewen działa w Komitecie Centralnym PPR, współpracuje z jednym z synów Łucji, Klemensem. Jest wysokim funkcjonariuszem partyjnym, jednak ma zostać zabity w czasie czystek. Na aresztowanymi torturowanym na Rakowieckiej Klemensie bezpieka próbuje wymóc zeznania obciążające Lewena. Lewenowi nie udaje się wyciągnąć syna Łucji z więzienia, Klemens, nie wydawszy go, umiera.