Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich została powołana w 1987 roku. Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności człowieka i obywatela zapisanych w Konstytucji RP i innych ustawach.
Rzecznik bada, czy działalność różnych organów państwa, organizacji czy instytucji nie doprowadza do łamania praw i wolności obywatelskich. Rzecznik nie rozstrzyga, lecz jedynie zwraca się do właściwych instytucji o podjęcie odpowiednich działań, by zmienić niekorzystną dla obywatela sytuację.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres pięciu lat. Musi posiadać wysoki autorytet i wyróżniać się wiedzą prawniczą. Nie może należeć do patii politycznej, związku zawodowego lub wykonywać zajęć niedających się pogodzić z wykonywaniem urzędu Rzecznika. Jest on w swojej funkcji niezawisły i niezależny od innych organów państwowych.
| Zakres kompetencji Rzecznika Praw Obywatelskich |
| Ma prawo wniesienia rewizji nadzwyczajnej od orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego i kasacji w sprawie karnej. Podstawą wniesienia rewizji nadzwyczajnej lub kasacji może być jedynie stwierdzenie, że nastąpiło rażące naruszenie prawa przez sądy. Kasacja w sprawie karnej może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary. |
| Po zbadaniu sprawy i stwierdzeniu, że prawa i wolności obywatela zostały naruszone, kieruje wystąpienie do właściwego organu, organizacji lub instytucji, w których działalności takie naruszenie nastąpiło, lub do organu nadrzędnego o usunięcie naruszenia. |
| Może zażądać wszczęcia postępowania w sprawie cywilnej lub postępowania administracyjnego, a także wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu cywilnym i administracyjnym na prawach przysługujących prokuratorowi oraz wnieść skargę do NSA na akty i czynności organu administracji publicznej. |
| Może zażądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawie karnej o przestępstwo ścigane z urzędu. |
| Może wystąpić z wnioskiem o ukaranie za wykroczenie, a także o uchylenie przez sąd prawomocnego orzeczenia w sprawie o wykroczenie. |
| Choć sam Rzecznik nie ma inicjatywy ustawodawczej, może wystąpić do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub o wydanie albo zmianę aktu prawnego niższego rzędu. |
| Może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi albo o zbadanie zgodności przepisów aktów niższego rzędu z aktami wyższego rzędu; z analogicznym wnioskiem co do zgodności aktu prawa miejscowego z aktami wyższego rzędu Rzecznik może wystąpić do Naczelnego Sądu Administracyjnego. |
Podjęcie czynności przez Rzecznika Praw Obywatelskich może nastąpić na wniosek: skargi obywatela, organów państwowych, organów samorządowych lub z własnej inicjatywy. Corocznie przekazywana jest do Sejmu i Senatu informacja o przestrzeganiu praw człowieka i obywatela w Polsce.
| Rzecznicy Praw Obywatelskich w Polsce | |
| prof. dr hab. Ewa Łętowska | 1987- 1992 |
| prof. dr hab. Tadeusz Zieliński | 1992-1996 |
| prof. dr hab. Adam Zieliński | 1996-2000 |
| prof. dr hab. Andrzej Zoll | 2000-2006 |
| dr Janusz Kochanowski | od 2006 |