Antropogeneza obejmuje wszystkie procesy biologiczne, które w toku ewolucji doprowadziły do powstania człowieka.
Powstanie człowieka rozumnego nie było wynikiem liniowego przekształcenia się kolejnych form, ale częścią złożonego procesu ewolucji, obejmującego wiele odgałęzień. W linii rozwojowej człowieka można wyróżnić szereg form kopalnych, o różnym stopniu wykształcenia cech charakterystycznych dla gatunku Homo sapiens. Cechami podstawowymi, które decydują o przynależności do rodziny Hominidea, jest wyprostowana postawa ciała uwarunkowana przez dwunożny chód oraz silnie rozwinięty mózg.
Etapy antropogenezy:
– Pojawienie się ok. 35 mln lat temu w Afryce przodków człowiekowatych – (Hominoidea). Cechowały ich chwytne kończyny i czworonożny sposób poruszania się. Ich przedstawiciele, zwani prokonsulami, żyjący 20 mln lat temu, mimo czworonożnego chodu mogli przybierać postawę dwunożną. Tworzyli grupy rodzinne.
– Wyodrębnienie się (ok. 10 mln lat temu) z prokonsuli driopiteków, od których ok. 6 mln lat temu oddzielają się formy prowadzące do człowiekowatych, czyli hominidów (Hominidea).
– Pierwsze hominidy cechował w pełni wykształcony dwunożny chód. Żyli na obszarach afrykańskiej sawanny i jako pierwsi świadomie wykorzystywali zasoby środowiska.
– Pojawienie się australopiteków (ok. 4 mln lat temu). Charakteryzowali się niskim wzrostem (do 1,5 m), małym mózgiem (ok. 500 cm3), mocnymi zębami, zdolnością wytwarzania pierwszych narzędzi. Pojawiają się u nich początki życia społecznego (wspólne polowanie, początki rodziny).
– Pierwszy przedstawiciel rodzaju Homo – Homo habilis (człowiek zręczny), pojawia się ok. 2,5 mln lat temu. Posiadał większy mózg (600-700 cm3). Wytwarzał narzędzia kamienne.
– Homo erectus (człowiek wyprostowany, pitekantrop) ok. 2 mln lat temu rozprzestrzenił się z Afryki i opanował Azję i Europę. Posiadał większy mózg (800-1100 cm3) i większy wzrost (ok. 1,7 m). Używał ognia i wytwarzał różnorodne narzędzia kamienne, zamieszkiwał jaskinie lub budował szałasy.
– Człowiek neandertalski pojawił się 200-400 tys. lat temu. Żył do ok. 30 tys. lat temu na terenie Afryki, Azji i Europy. Wyróżniał się dużą pojemnością czaszki (1200-1700 cm3), masywną budową, niskim czołem i silnie rozwiniętymi wałami nadoczodołowymi. Żył w grupach, zamieszkiwał jaskinie, wytwarzał różnorodne narzędzia kamienne, uprawiał myślistwo, grzebał zmarłych.
– Homo sapiens (człowiek rozumny) pojawił sięw Afryce Wschodniej równolegle z człowiekiem neandertalskim, ok. 200-150 tys. lat temu, skąd rozprzestrzenił się na inne kontynenty. Do Europy dotarł około 40 tys. lat temu. Pierwszym europejskim przedstawicielem Homo sapiens był człowiek z Cro-Magnon (kromaniończyk), który żył w epoce lodowej. Homo sapiens cechuje szczupła budowa ciała, szczątkowe owłosienie, wysokie czoło, brak wałów nadoczodołowych, wysunięty podbródek i duża pojemność mózgoczaszki (1200-1600 cm3), ponadto wysoki poziom inteligencji, rozwinięta mowa, silne więzi społeczne oraz społeczny podział pracy.
Dostosowanie się Homo sapiens do warunków środowiska stało się przyczyną wykształcenia się ras ludzkich (czarnej, żółtej i białej) oraz licznych grup etnicznych. Po ustąpieniu epoki lodowcowej społeczność ludzka rozwinęła rolnictwo i hodowlę. Konsekwencją osiedlenia stało się tworzenie społeczności miejskich. Zapoczątkowane wówczas przemiany kulturowe zaowocowały rozwojem cywilizacji ludzkiej.