Geneza utworu
Inspiracje oraz przekonania filozoficzne i religijne autora
Pisarz początkowo inspirował się ideałami socjalizmu utopijnego. Z czasem jednak odchodził od tych doktryn, stając się coraz bardziej zagorzałym zwolennikiem potęgi rosyjskiej, a co za tym idzie, szowinistą. Cechowała go również głęboka, można nawet powiedzieć, maniakalna wiara. Dostojewski na podstawie własnych doświadczeń i przekonań stworzył program odbudowy moralnej Rosji, nazywany poczwiennictwem (z rosyjskiego „poczwa” oznacza dosłownie „gleba”, a w przenośni – „lud”). Autor Zbrodni i kary był zwolennikiem rosyjskiego mesjanizmu, żywił przekonanie o szczególnej roli dziejowej wielkiej Rosji carskiej, zaś Zachodem Europy gardził, uważając go za zepsuty i budząc w sobie obrzydzenie. Jego szowinizm narodowy dotyczył także narodu polskiego. Zachowały się przekazy, że Dostojewski pogardzał Polakami i uważał ich za ludzi gorszych. Na płaszczyźnie literackiej jest to wyraźnie widoczne w powieści Polaczkowie.
W samej Zbrodni i karze widać liczne nawiązania do filozofii, zarówno tej, która autora inspirowała, jak i tej, z którą polemizował. Pojawia się na przykład krytyka teorii państwa niemieckiego filozofa Wilhelma Hegla, a jednocześnie inspiracje racjonalistycznymi ideami Immanuela Kanta i anarchistycznymi przekonaniami Michaiła Bakunina. Z inspiracji artystycznych dla powstania utworu najważniejsze były: charakterystyczny dla epoki pozytywizmu realizm (czy nawet naturalizm) oraz scjentyzm, a także sięgnięcie do epoki wcześniejszej – tradycji romantycznej. Wiadomo, że Dostojewski rozczytywał się w utworach słynnego rosyjskiego poety, Aleksandra Puszkina.
Pierwsza, zniszczona wersja i czas powstania utworu
Lata sześćdziesiąte XIX wieku to czas pogorszenia się stanu gospodarki w Rosji. Najbardziej odczuli to najniższe warstwy społeczne, które są przedstawione w Zbrodni i karze. Sam Dostojewski własnymi oczami obserwował, co dzieje się w Petersburgu. Ponadto, zanim napisał utwór, pilnie studiował kroniki policyjne, z których zaczerpnął wątki do swojej powieści. To właśnie z nich pochodzi motyw zamordowania siekierą starej lichwiarki przez biednego studenta.
Pierwszą wersję Zbrodni i kary Dostojewski napisał w 1865 roku, podczas swojej podróży z Rosji do Wiesbaden nad Renem (sławne uzdrowisko w Niemczech), a następnie do Kopenhagi (stolicy Danii). Po powrocie do Petersburga kilka miesięcy później, jeszcze w tym samym roku, uznał, że jego dzieło jest niedoskonałe. Zniszczył je, spalając całość, i postanowił napisać od nowa. W 1866 roku Dostojewski stworzył nową wersję utworu, która jest znana czytelnikom do dziś. Początkowo była publikowana w prasie, a w kolejnym roku ukazała się w formie książkowej.
