Podstawy filozoficzne Oświecenia

Oświecenie nazywano początkowo "epoką rozumu" lub "wiekiem filozofów", a w końcu "wiekiem oświeconym". Nazwa ta utrwalona została w Niemczech.

Oświecenia na zachodzie Europy rozwijało się od końca XVII wieku, a w Polsce w drugiej połowie wieku XVIII. Jest to okres literacki i kulturalny, lecz przede wszystkim ogół prądów ideowych, społecznych i politycznych Europy wieku XVIII. To oświecenie umysłów, które sprawia, że ludzie poznają siłę własnego rozumu, posługują się nią, to sprzeciw wobec tradycji głoszącej prymat religii, to skupienie uwagi na człowieku i zajmowanie się psychologią zamiast teologią, odejście od zagadnień etyki na rzecz psychologii, uznania rozumu za kryterium prawdy.

W całej Europie główną ideą epoki była walka o wolność, przeciwstawienie się ideologii epok poprzednich, krytyczne spojrzenie na dotychczasowy dorobek myśli kulturowej i politycznej.

Niewątpliwą zdobyczą oświecenia jest utrwalenie szacunku dla ludzkiej wiedzy, podjęcie walki z ciemnotą i przesądami, obalenie przesądów stanowych, walka o równouprawnienie wszystkich obywateli i poszanowanie jednostki ludzkiej.

Na tym podłożu zrodziły się główne prądy oświecenia:

Racjonalizm - twórcą tego poglądu filozoficznego jest Rene Descartes - Kartezjusz (1556-1650), autor dzieła "Rozprawa o metodzie". ratio - rozum (łac.). Racjonaliści twierdzili, że poznanie świata możliwe jest za pośrednictwem rozumu. Kartezjusz jest autorem znanego powiedzenia "myślę, więc jestem" (cogito, ergo sum), wyrażającego optymistyczną wiarę w nieograniczone możliwości ludzkiego umysłu.

Myśl racjonalistyczna znalazła oparcie w osobie holenderskiego filozofa i matematyka, Barucha Spinozy, zwolennika determinizmu (wszystko, co się dzieje, jest koniecznością, poddane odwiecznym prawom). Utrzymywał, że jedynie za pomocą rozumu można poznać prawdę. Wyznawał panteizm (pogląd filozoficzny głoszący, że Bogiem jest wszechświat pojęty jako całość; ubóstwienie sił i praw natury; kult bogów rozmaitych wyznań)
Izaak Newton, matematyk, fizyk i filozof, przyczynił się do umocnienia racjonalizmu. Był symbolem potęgi myśli ludzkiej. Efektem myśli racjonalistycznej w odniesieniu do religii był deizm (uznawanie Boga za ideę, która - choć jest stwórcą świata - nie ingeruje w losy ludzi) oraz ateizm - pogląd zaprzeczający istnieniu Boga

Empiryzm - za twórcę uważa się Fraciszka Bacona (pocz. XVII w.), który doświadczenie i eksperyment uznał za podstawę poznania świata, zaś indukcję za metodę poznania. Empiryzm przyczynił się do gwałtownego rozwoju nauk przyrodniczych i eksperymentalnych. Teoria indukcji znalazła zastosowanie w nauce (wpływ jednych zjawisk na drugie)

Sensualizm - twórca był angielski uczony John Locke (1632-1704), który wprowadził pojęcie tabula rasa (czysta karta) - człowiek rodzi się z czystym umysłem, nieskażonym doświadczeniami. Podczas rozwoju i wychowywania, jego umysł kształtuje się (jest "zapisywany");

Humanitaryzm - akcentował godność człowieka i jego prawo do wolności; za konieczne uznawał dążenie do braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi (zgodnie z ideą tolerancji religijnej i demokratyzacji ustrojów politycznych)

Utylitaryzm - podstawy tego prądu wyznaczył Dawid Hume, który głosił, że miarą skuteczności postępowania powinna być użyteczność jego efektów i że celem działania moralnego, społecznego oraz politycznego powinna być przewaga przyjemności nad bólem i uszczęśliwianie jak największej ilości ludzi. Racjonalne zasady ekonomii oraz modyfikacja największej ilości ludzi. Racjonalne zasady ekonomii oraz modyfikacja stosunków społecznych miały zapewnić ludziom dobrobyt

Radykalizm - kierunek polityczny, którego program domaga się głębokich reform w prawach, instytucjach i metodach działania rządu, jednak bez naruszania podstaw panującego ustroju

Optymizm - skłonność do dostrzegania dobrych stron życia, do spoglądania z nadzieją w przyszłość własną i świata

Irracjonalizm - pojawił się u schyłku oświecenia w krajach Europy Zachodniej; przeciwstawiał się racjonalizmowi. Naczelne miejsce w życiu człowieka przyznawał uczuciom, intuicji, wierze i instynktowi