Formy ustrojowe starożytnego Imperium Rzymskiego.

Zgodnie z tradycją miasto Rzym zostało założone przez Romulusa w 753 r. p.n.e. Niewielka początkowa osada z czasem przekształciła się w stolicę wielkiego imperium. Założyciel miasta Rzym, Romulus, był też zgodnie z tradycją pierwszym rzymskim królem i panował w latach 753 - 715.

W pierwszym okresie swego istnienia Rzym był monarchią. Na czele państwa stał król, zwany ?rex?. W jego rękach skupiona była pełnia władzy cywilnej, sądowej, wojskowej i kapłańskiej. Jak podaje tradycja, król był wybierany przez zgromadzenie ludowe. W przypadku zgonu monarchy władza przechodziła w ręce senatu, czyli rady stanu. Ten na pięć dni powoływał zastępcę króla, czyli interrex. Po pięciu dniach wybierano nowego interrex, a potem kolejnego. I tak do obioru następnego króla. Po pomyślnym wyniku wróżb, wybrany przez zgromadzenie, kandydat był zatwierdzany przez senat. W skład senatu wchodzili patres ("ojcowie"), czyli przedstawiciele możnych rodów.

Tradycja podaje, że początkowo było ich stu, a potem ich liczbę zwiększono do trzystu osób. Prawdopodobnie w tym okresie senat pełnił jedynie funkcje doradcze. W zgromadzeniu ludowym głosowano według podziału na kurie Podstawową jednostką społeczną był ród. Zgodnie z tradycją dziesięć rodów tworzyło jedną kurię. A dziesięć kurii składało się na jedną tribus. Istniały trzy tribus. Każda kuria posiadała własnego naczelnika, liktora i kapłana. W okresie przed republiką wykształcił się podział na patronów i klientów. W zamian za wierność i posłuszeństwo względem patrona klient uzyskiwał ochronę osobistą i opiekę w kwestiach politycznych. Wykształcił się także podział na plebejuszy i patrycjuszy. Ci ostatni byli ściśle zespoleni z organizacją rodową. W tym okresie ukształtowało się także niewolnictwo.

Królowi Sergiuszowi Tuliuszowi przypisuje się dokonanie podziału społecznego pod względem majątkowym. Ludność rzymska została podzielona, niezależnie od pochodzenia, na pięć grup społecznych. Kryterium podziału był posiadany majątek. Jednocześnie przeprowadzono reformę wojskową.

System republikański został wprowadzony w Rzymie w roku 509/508 p.n.e. Nazwa republika wywodzi się z łacińskiego res publica, czyli "rzecz wspólna", "rzeczpospolita". W Vi IV w. p.n.e. doszło do walk plebejuszy z patrycjuszami. W ich wyniku powołano urząd dwóch trybunów plebejskich, którzy mieli chronić plebejuszy przed nadużyciami ze strony patrycjuszy. Chroniła ich nietykalność osobista - zabicie konsula było najcięższą zbrodnią. Jednak ich władza obowiązywała jedynie w mieście Rzym. Trybunowie plebejscy zwoływali i prowadzili zgromadzenia plebejuszy, czyli organy podejmujące decyzję odnośnie plebejuszy i wybierające swoich urzędników. Trybunowie posiadali prawo weta, którym mogli zawiesić postanowienia nawet najwyższych urzędników patrycjuszowskich. Plebejusze wywalczyli sobie z czasem dostęp do najwyższego urzędu w państwie, czyli konsulatu (w 367 r. p.n.e., a od 320 r. p.n.e. jeden z konsulów musiał być plebejskiego pochodzenia). W wyniku walk plebejusze wywalczyli sobie dostęp do wszystkich urzędów.

Jak podaje tradycja, w latach 451 - 449 p.n.e. dokonano kodyfikacji prawa. Tak zwana komisja dziesięciu spisała na dwunastu tablicach prawa, obejmujące ustawodawstwo cywilne i karne. Prawo dwunastu tablic zostało ogłoszone w 449 r. p.n.e. W bardzo surowy sposób prawo XII tablic sankcjonowało własność prywatną. Potwierdzało też nieograniczoną władzę ojca rodziny, który miał prawo życia i śmierci względem członków swojej rodziny. Prawo XII tablic potwierdziło także zakaz małżeństw między patrycjuszami (potem jednak ten zakaz zniesiono) i plebejuszami oraz niewolnictwo.

System republikański kształtował się stopniowo. Część instytucji, jak na przykład senat, wywodziła się z czasów monarchii. Jednak w okresie republiki senat nie był już organem doradczym, ale stał się najważniejszą instytucją państwową, składającą się z byłych urzędników. Początkowo liczył 300 członków, ale w I w. n.e. liczba senatorów wzrosła do 600. Senat zapewniał ciągłość władzy w Rzymie, składał się z byłych i czynnych urzędników. Ich listę układali cenzorowie.

Senatorowie sprawowali swoje funkcje dożywotnio. Senat decydował o najważniejszych kwestiach państwowych, o polityce krajowej i zagranicznej, miał inicjatywę ustawodawczą i oraz zatwierdzał uchwały komicjów. Senatorowie odziani byli w togi z szerokim purpurowym pasem. Zaszczytną była, sprawowana przez pięć lat, godność pierwszego senatora (princeps senatus), który zawsze, jako pierwszy zabierał głos. Senat zwoływany był przez konsula, dyktatora, pretora lub później także przez trybuna ludowego.

W starożytnym Rzymie istniały także zgromadzenia ludowe. Były to komicja. Istniały ich trzy rodzaje. Głosowanie było pośrednie, przez jednostki organizacyjne (kurie, centurie i tribus). W komicjach kurialnych zasiadano według podziału na kurie, czyli rody.

W okresie republikańskim ten typ zgromadzenia ludowego utracił swoje znaczenie, a jego zadania ograniczały się do nadawania imperium (czyli władzy wojskowej) urzędnikom, wybranym przez komicja centurialne. W komicjach centurialnych głosowanie odbywało się według centurii (każda z nich miała jeden głos), czyli według podziału na grupy majątkowe. Do zadań tej instytucji należało zatwierdzanie wniosków prawodawczych przedkładanych przez urzędników zwołujących zebranie (konsul lub pretor), zatwierdzanie uchwał senatu dotyczących polityki zagranicznej, wybór niektórych urzędników (konsul, pretor, cenzor) i zatwierdzanie wyroków śmierci.

Komicja tribusowe powstały około V w. p.n.e. zbierały się one według tribus, (czyli jednostek terytorialnych) i były zwoływane przez trybuna ludowego. Do zadań tych komicjów należało: uchwalanie ustaw na podstawie zgłaszanych przez trybunów ludowych wniosków, wybór trybunów ludowych, trybunów wojskowych, kwestorów i innych niższych urzędników. Cechą wszystkich zgromadzeń było to, że przemawiać na nich mogli jedynie zwołujący je urzędnicy, nie było dyskusji. W starożytnym Rzymie istniała silna władza wykonawcza. Składały się na nią senat i urzędnicy.

Urzędnicy (magistratus) dysponowali władzą wojskowo - religijną, czyli imperium (konsulowie, pretorzy i dyktator) i cywilną. Obowiązywała zasada kolegialności (zespołowość) i kadencyjności (urzędnicy wybierani byli z reguły na rok) urzędów zwyczajnych. Wysocy urzędnicy byli wybierani, a za swoją pracę nie pobierali pieniędzy, zatem urzędy mogli sprawować jedynie ludzie bogaci. Pełnienie urzędów miało być zaszczytem. Najważniejszymi urzędnikami byli konsulowie. Było ich dwóch, a swój urząd sprawowali przez rok. Dysponowali oni imperium, czyli najwyższą władzą w mieście, a w razie wojny także poza nim. Władza ta ograniczona była wetem trybunów ludowych. Konsulowi, który występował publicznie towarzyszyło dwunastu liktorów z pękami rózeg (poza granicami miasta zatykano w nie topory). Do kompetencji konsula należało dowodzenie armią, zwoływanie zgromadzeń ludowych i posiedzeń senatu, w którym sprawowali przewodnictwo. Posiadali także władzę religijną - interpretowali auspicje (oficjalne wróżby).

Kolejnym ważnym urzędem byli pretorzy. Początkowo był tylko jeden pretor, od roku 241 p.n.e. - dwóch: pretor miejski i pretor cudzoziemski (z czasem liczbę pretorów zwiększono). Ich zadaniem było utrzymanie porządku w mieście, stąd posiadali władzę sądowniczą. Ich edykty stanowiły uzupełnienie do prawa XII tablic. Specjalny charakter miał urząd cenzora. Urzędników tych, w liczbie dwóch, wybierano, co pięć lat na osiemnaście miesięcy. Mieli oni za zadanie przeprowadzanie spisu majątkowego (cenzusu), podział obywateli na centurie i tribus oraz sporządzanie listy senatu.

Cenzorowie wydawali także edykty mające poprawić obyczaje. Zajmowali się także sprawami finansowymi. Cenzorami zostawali najczęściej zwykle senatorowie ze starych rodów, często byli konsulowie. Trybunów ludowych było początkowo dwóch, potem pięciu, a następnie dziesięciu. O ich kompetencjach była już mowa. Warto jednak dodać, że trybunem mógł zostać jedynie plebejusz, a jego dom był schronieniem dla plebejuszy i miał być otwarty całą dobę.

iego powoływano dyktatora. Dyktator posiadał nieograniczoną władzę (zarówno w Rzymie, jak i poza jego granicami), a swój urząd pełnił przez sześć miesięcy. Na dyktatorów powoływano zwykle byłych konsulów. Symbolem władzy dyktatora było dwudziestu czterech liktorów z rózgami i toporami. Po zakończeniu urzędu dyktator odpowiadał za swoje decyzje.

W I w. p.n.e. republika przeżywała kryzys. W roku 81 r. p.n.e. rzymski wódz i polityk Sulla potrzymał władzę dyktatora na czas nieograniczony. Była to pierwsza próba wprowadzenia nowego ustroju. Sulla wzmocnił rolę senatu, ograniczył natomiast kompetencje zgromadzeń ludowych i trybunów ludowych. Zwiększył liczbę urzędników. W 48 r. p.n.e., po zwycięskiej bitwie pod Farsalos dyktatorem na czas nieokreślony został inny rzymski wódz i polityk - Gajusz Juliusz Cezar.

W roku 44 p.n.e. senat nadał mu dyktaturę dożywotnią. Jednocześnie sprawował funkcję konsula i dożywotnią władzę trybuńską. Był też najwyższym kapłanem, czyli pontifex maximus. Przysługiwał mu tytuł imperatora i przydomek pater patriae, czyli ojciec ojczyzny. Cezar przeprowadził wiele reform wojskowych i w administracji państwowej (m. in. powiększył liczbę senatorów do 900). Podejrzewano, że Cezar dążył do przekształcenia republiki rzymskiej w monarchię typu hellenistycznego. Spotkało się to z opozycją społeczeństwa rzymskiego, które było przywiązane do tradycji republikańskiej, a czasy monarchii wspominało z niechęcią.

15 marca 44 r. p.n.e. (w Idy Marcowe) Cezar został zasztyletowany przez spiskowców (w tym swojego przyjaciela Brutusa). Po jego śmierci rozpoczęła się walka o władzę. Wyszedł z niej zwycięsko Gajusz Juliusz Cezar Oktawian, który sprawował władzę w Rzymie od 31 r. p.n.e. do 14 r. n.e. Wprowadził on nowy ustrój polityczny, który zewnętrznie charakter republikański, jednak w rzeczywistości cała władza spoczywała w rękach Oktawiana Augusta. Nowy ustrój został nazwany pryncypatem i przetrwał do II w. n.e. Instytucje republikańskie nie zostały zlikwidowane, jednak nie odgrywały już znaczącej roli.

Oktawian August nosił tytuł princepsa, czyli pierwszego wśród senatorów. Posiadał najwyższą władzę wojskową nad wszystkimi prowincjami. Posiadał wszystkie uprawnienia kolegium trybunów ludowych, z czym wiązała się jego nietykalność, możliwość zgłaszania wniosków oraz prawo weta. Oktawian posiadał także prawo zgłaszania kandydatów na urzędy, a od 12 r. p.n.e. pełnił funkcję najwyższego kapłana, dzięki czemu sprawował zwierzchnictwo nad kultem. Oktawian przejął też funkcje cenzora, co dawało mu prawo układania list senatorów (dzięki czemu miał kontrolę nad senatem). Podporą jego rządów miał być senat, który formalnie uzyskał większe uprawnienia oraz stan ekwitów (zamożni obywatele, niezasiadający w senacie).

August nie sprawował urzędu dyktatora, ponieważ był on niezbyt popularny w rzymskim społeczeństwie (słowo to do dnia dzisiejszego zachowało negatywne zabarwienie). Oktawian August przeprowadził liczne reformy, które miały usprawnić funkcjonowanie administracji państwowej. Pryncypat był formą monarchii, w której pełnia władzy została skupiona w rękach jednej osoby, przy zachowaniu form republikańskich. Za panowania Oktawiana Augusta narodził się kult władców. Boskim kultem otaczano zmarłego Cezara, a także jego adoptowanego syna, czyli Oktawiana Augusta. Następcy Juliusza Cezara, posługiwali się tytułem cezar, od którego wywodzą się pojęcia "cesarz" i "cesarstwo".

Pod koniec II w. n.e. i w III w. n.e. trwały walki o władzę. Nastąpiło osłabienie władzy centralnej. W III w. nastąpiło stopniowe przejście od pryncypatu do dominatu, nowej formy ustrojowej zapoczątkowanej przez cesarza Dioklecjana (cesarz w latach 284 -305). Nowa forma ustrojowa przekształcała cesarza z "pierwszego obywatela w państwie" w władcę absolutnego. Reformy Dioklecjana zakończyły, trwający od stulecia, proces przekształcania się rzymskiego państwa w monarchię absolutną. W okresie dominatu coraz większą rolę zaczął odgrywać dwór cesarski oraz urzędy dworskie.

Cała elita została podzielona na trzy rangi. Wszyscy najwyżsi urzędnicy z reguły wchodzili w skład rady cesarskiej, czyli sacrum consistorium (decydował o tym sam władca). Członkowie tej rady stali w obecności cesarza. Rola sacrum consistorium zwiększała się kosztem roli senatu, który już nie udzielał rad cesarzowi, a jedynie zatwierdzał jego decyzje. Dioklecjan wprowadził współrządy czterech władców, czyli tetrarchię. Miało to zapewnić sprawne rządy oraz zagwarantować obronę granic przed inwazją barbarzyńców i uchronić kraj od uzurpatorów.

Dwóch spośród władców, starszych rangą, nosiło tytuł Augustów (byli to Dioklecjan i Maksymian). Dwóch młodszych władców (Galeriusz i Konstancjusz Chlorus) nosiło tytuł Cezarów. Po dwudziestu latach panowania Augustowie mieli przekazać swoją władzę Cezarom, a ci z kolei wyznaczyć na swoje miejsce nowych Cezarów. Dioklecjan zachował nadrzędną pozycję względem swoich współrządców i nosił tytuł pierwszego Augusta. Dioklecjan uznał się za wybrańca Jowisza, pośrednika między nim, a społeczeństwem rzymskim. Wyrażał to przyjęty przez niego tytuł - Iovius.

Cesarz otrzymywać miał władzę nie od ludzi, ale od bogów i tylko on był źródłem władzy. System stworzony przez Dioklecjana nie przetrwał, gdyż opierał się na utopijnych (nierealnych) założeniach. Zakładał, bowiem dobrowolną abdykację, a nie brał pod uwagę naturalnego prawa dziedziczenia. System załamał się wkrótce po 305 r., czyli po abdykacji Dioklecjana i Maksencjusza. W roku 306 w zachodniej części cesarstwa cesarzem obwołano syna Konstancjusza Chlorusa - Konstantyna. W 324 r. został on, jako Konstantyn I Wielki jedynowładcą całego imperium, którym pozostał do swej śmierci w 337 r. Za jego panowania nastąpiło wzmocnienie państwa.

Władca utrwalił dominat i zasadę dziedziczenia tronu. Przeprowadził wiele reform o charakterze wojskowym, administracyjnym i gospodarczym. W roku 330 przeniósł stolicę imperium z Rzymu do greckiej kolonii Bizancjum, która otrzymała nazwę Konstantynopol. W późnym cesarstwie nastąpił wielki rozwój różnych instytucji biurokratycznych i znacznie rozbudowano aparat urzędniczy.

W roku 395 cesarz Teodozjusz I Wielki dokonał podziału rządów w cesarstwie pomiędzy swoich dwóch synów. Choć w założeniu władcy jedność państwa miała zostać zachowana, to jednak w rzeczywistości rozpadło się ono na dwie części: zachodnią i wschodnią. W 476 r. upadło Cesarstwo zachodniorzymskie. Cesarstwo wschodniorzymskie przetrwało natomiast, jako cesarstwo bizantyjskie, do roku 1453.