HISTORIA MALTY
Początki cywilizacji na Malcie sięgają aż 5000 lat p.n.e. gdy trafili tu, prawdopodobnie z Sycylii, pierwsi osadnicy. Około 3600-3300 lat p.n.e. na wyspie Gozo na terenie dzisiejszej miejscowości Xag'ra zostaje wzniesiona świątynia gantija, bąędąca dzisiaj najstarszą wolnostojącą budowlą stworzoną przez człowieka. Podobne budowle powstają także w innych miejscach, zarówno na Gozo jak i na Malcie. Około 800 roku p.n.e. zakładają na Malcie swoje osiedla Fenicjanie, a 300 lat później wyspę podbijają Kartagińczycy. W 257 roku p.n.e. ma miejsce pierwszy atak Rzymian, a w 218 roku p.n.e. Malta przechodzi pod władanie Imperium Rzymskiego. Władzę na wyspie sprawuje przez swojego namiestnika pretor Sycylii.
W roku 60 n.e. u brzegów wyspy, na mieliźnie, rozbija się statek przewożący do Rzymu, jako więźnia św. Pawła. Apostoł przez trzy miesiące pozostaje na wyspie nauczając jej mieszkańców. Malta zostaje nawrócona na chrześcijaństwo.
W 395 roku po podziale Imperium Rzymskiego przechodzi pod władanie Cesarstwa Wschodniego ze stolicą w Konstantynopolu. Od 870 roku znajduje się pod rządami Arabów. W roku 1090 zostaje podbita przez Normanów, zaś później przyłączona do księstwa, a następnie Królestwa Sycylii.
W 1530 roku cesarz Karol V przekazuje wyspę jako lenno wydalonemu z Rodos zakonowi joannitów (kawalerów maltańskich). 18 maja 1565 roku rozpoczyna się atak liczącej około 40 tys. żołnierzy armii Tureckiej. Obrońcom, w skład których wchodzi kilkuset rycerzy zakonnych, tysięczny oddział Hiszpanów i około 8 tys. ludności cywilnej, udaje się ten atak całkowicie odeprzeć prawie cztery miesięcy później, 8 września.
W roku 1798 54 tys. flota francuska atakuje i zdobywa wyspę. Napoleon Bonaparte nakazuje rycerzom zakonu w ciągu trzech dni opuścić wyspę. Dwa lata później Maltańczycy wspierani przez wojska angielskie wypierają Francuzów i Malta przechodzi pod protekcję Wielkiej Brytanii. Zakończony w 1815 roku Kongres Wiedeński ustanawia Maltę kolonią brytyjską. Wyspa, ze względu na swoje położenie, odgrywa ważną rolę strategiczną w czasie II Wojny Światowej, za co zostaje odznaczona Krzyżem Jerzego, który widnieje na fladze państwa.
W 1947 roku Maltę uzyskuje autonomię wewnętrzną, a w 1963 proklamowane zostaje powstanie Państwa Maltańskiego. Rok później Malta uzyskuje całkowitą niepodległość jako członek brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Podpisany zostaje też układ obronny z Wielką Brytanią, który zezwalał na utrzymanie na Malcie brytyjskich baz wojskowych. W 1967 roku układ ten zostaje zerwany i dopiero po czterech latach udaje się wynegocjować prowizoryczne porozumienie. 13 grudnia 1974 roku proklamowana zostaje Republika Malty (Repubblika ta' Malta).
Malta jest m.in. członkiem ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonychi) oraz WN (Wspólnota Narodów), a 1 maja 2004 roku razem z Polską i 8 innymi krajami przystąpiła do Unii Europejskiej.
GEOGRAFIA MALTY
Malta, a właściwie Republika Malty, to położone w centrum Morza Śródziemnego niewielkie państwo obejmujące swym obszarem wyspy Archipelagu Maltańskiego. Wyspy te: Malta, Gozo, Comino, Cominotto, Wyspy św. Pawła (dwie wysepki obok siebie) i Filfla to wierzchołki wapiennego masywu sięgającego 253m n.p.m. Łączna ich powierzchnia wynosi 316km2.
Archipelag Maltański położony jest 93 km na południe od Sycylii, 288 km na północ Tunezji, 1 826 km na wschód od Gibraltaru i 1 940 km na zachód od Tel Awiwu.
Malta leży w strefie klimatycznej śródziemnomorskiej. Nie występują tu ostre wiatry, mgły, śnieg czy mróz. Średnia temperatura waha się od 14.1C w zimie (listopad-kwiecień) do 32C latem (maj-październik). Nasłonecznienie odpowiednio 6:46 godzin zimą i 10:11 godzin latem. Opady, przeważnie deszcz, pojawiają głównie w okresie zimy. Roczna suma opadów to 578mm.
Największą wyspą archipeagu jest Malta, jej maksymalne długość i szerokość wynoszą odpowiednio 27,36km i 14,48km, a powierzchnia 245,73km2. Jej stolica Valletta jest najdalej wysuniętą na południe europejską stolicą.
Zamieszkane są tylko trzy wyspy archipelagu: Malta, Gozo i Comino. Żyje na nich ponad 400 tys. osób, z czego większość to Maltańczycy (95,7%).
POLITYKA
Malta jest republiką (od 13 grudnia 1974), z jednoizbowym parlamentem.
Mandaty w parlamencie od 1971 roku nieprzerwanie dzielą między sobą dwie partie: Partia Narodowa (Partit Nazzjonalista) i Partia Pracy (Partit Laburista)
W ostatnich wyborach, które odbyły się w 2003 roku uzyskały:
Partia Narodowa - 35 mandatów
Partia Pracy - 30 mandatów
Malta jest członkiem ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonychi) oraz WN (Wspólnota Narodów), a także od 1 maja 2004 roku Unii Europejskiej.
ŚWIĘTA MALTAŃSKIE
Dzień Wolności - 31 marca 1979 roku ostatnie jednostki wojsk brytyjskich opuściły Malte.
Sette Giugno (z wł. 7 czerwca) - 7 czerwca 1919 roku wojska angielskie siłą stłumiły demonstrację w Valletcie, zgineły 3 osoby, a kolejna zmarła na skutek odniesionych ran następnego dnia.
Matki Boskiej Zwycięskiej - 8 września 1565 roku wojska tureckie odstąpiły od oblężenia Malty.
Dzień Niepodległości - 21 września 1964 roku uzyskanie przez Maltę niepodległości.
Dzień Republiki - 13 grudnia 1974 roku proklamowana została Republiki Malty
FESTY
Festy, czyli odpusty z okazji święta patrona parafii, są jednymi z najhuczniej obchodzonymi uroczystości w miastach i wioskach maltańskich. W większości parafii obchodzone są w weekend weekend po dacie święta patrona, chyba że data święta jest ściśle określona np. 15 sierpnia. Przygotowania do odpustu zaczynają się przynajmniej tydzień wcześniej, dekorowany jest kościół, ulice i domy a także przygotowywane są fajerwerki na specjalny pokaz. Kiedy nadejdzie świąteczny weekend na ulicach pokazują się kramy z zabawkami i słodyczami dla dzieci oraz rozpoczynają się przemarsze orkiestr, często obsypywane z okien domów drobniutko pociętymi kawałkami papieru. W niedziele popołudniu wyrusza z kościoła procesja obnosząca figurę patrona głównymi ulicami miejscowości. Zaś po zapadnieciu zmroku odbywają się pokazy sztucznych ogni, zarówno tych wystrzeliwanych w powietrze, których kanonada potrafi trwać kilka minut, jak i te umieszczone na specjalnych instalacjach. Większość odpustów ma miejsce w okresie od czerwca do września.
JĘZYK MALTAŃSKI
Język maltański należy do grupy języków semickich (rodzina afroazjatycka). Jest on używany m.in. przez około 400 tys. osób na Malcie, gdzie jest językiem narodowym. Maltański obok angielskiego jest jednym z dwóch języków urzędowych Malty. Jest to jedyny język semicki zapisywany alfabetem łacińskim.
Język maltański powstał w wyniku rozwoju dialektów arabskich używanych w czasach panowania Arabów na wyspie IX - XI w. Wiele zapożyczeń czerpał z języków włoskiego i angielskiego.
Przez bardzo długi czas maltański pozostawał głównie w formie mówionej. Dopiero w 1843 roku do zapisu języka maltańskiego zaczęto używać alfabetu łacińskiego.
Najstarszym znanym tekstem zapisanym po maltańsku jest "Il Cantilena", wiersz pochodzący z XV wieku, pióra Pietro Caxaro.
Alfabet maltański składa się z 6 samogłosek (a, e, i, o u, ie) i 24 spółgłosek (b, ?, d, f, g, ?, g?, h, ?, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, x, ż, z)
FLAGA MALTY
Flaga Malty jest prostokątem o proporcjach 2:3 podzielonym na dwa pionowe pasy równej szerokości, biały i czerwony. W lewym górnym rogu białego pasa umieszczony jest Krzyż Jerzego w czerwonym obramowaniu.
Według tradycji kolory flagi zostały zaczerpnięte z proporca normandzkiego rodu Hautevilles, z którego wywodził się hrabia Roger. Wyparł on w XI wieku Arabów z wyspy, a w dowód wdzięczności za gościnność ofiarował Maltańczykom pół proporca rodowego.
Krzyż Jerzego znajdujący się na fladze to odznaczenie nadane mieszkańcom wyspy przez brytyjskiego króla Jerzego VI w 1942 w dowód uznaniu za waleczność Maltańczyków podczas II wojny światowej.
O becny wzór flagi został przyjęty 21 września 1964.
GODŁO
Godło jest heraldyczną reprezentacją flagi Malty. Ponad tarczą godła znajduje się korona w kształcie muru z ośmioma wieżami (pięć widocznych) symbolizująca fortyfikacje Malty i jej stolicy. Gałązki: oliwna i palmowa oznaczają pokój i maltańską tradycję. Na wstędze umieszczony jest napis: Repubblika ta'Malta (Republika Malty).
KRZYŻ JERZEGO
Brytyjskie odznaczenie państwowe, nadawane za odwagę, ale nie bezpośrednio w obliczu wroga. Najwyższe odznaczaniem jakie mogą otrzymać osoby cywilne w czasie wojny lub służby cywilne i kobiety w czasie pokoju.
Krzyż zbudowany jest na podstawie krzyża równoramiennego. Wewnątrz krzyża znajduje się okrąg z wizerunkiem św. Jerzego na koniu walczącego ze smokiem otoczonego napisem: for gallantry (ang. za waleczność). Wokół okręgu z napisem, na łączeniu ramion, umieszczone są cztery litery "G" z wpisanymi w nie cyframi "VI" będącymi inicjałami króla Jerzego VI (George VI) który ustanowił to odznaczenie 24 września 1940 roku. Na odwrocie krzyża znajdują się imię i nazwisko odznaczonego oraz data nadania odznaczenia.
Najbardziej znanym przyznaniem Krzyża Jerzego jest odznaczenie nim mieszkańców Malty za odwage w czasie II wojny światowej (widnieje na fladze Malty w jej lewym górnym rogu).
Do tej pory nadano 401 Krzyży Jerzego, w tym zostały nim uhonorowane cztery kobiety, z czego trzy były agentkami SOE służącymi podczas II wojny światowej.
HYMN MALTY
L-Innu Malti (Hymn Malty) jest hymnem państwowym Malty. Pierwotnie miał być hymnem szkolnym, muzyke skomponował Robert Samut a autorem słów jest Dun Karm Psaila. Po raz pierwszy pieśń L-Innu Malti została wykonana 3 lutego 1923 roku, a oficjalnym hymnem państwowym stała się w 1945.
L-Innu Malti
Lil din l-Art helwa, l-Omm li tatna isimha,
Hares, Mulej, kif dejjem Int harist:
Ftakar li lilha bil-ohla dawl libbist.
Aghti, kbir Alla, id-deh'n lil min jahkimha,
Rodd il-hniena lis-sid, sahha 'l-haddiem:
Seddaq il-ghaqda fil-Maltin u s-sliem.
Hymn Malty
Naszą Ojczyznę tak drogą, której imię nosimy,
Strzeż, o Panie, jak czyniłeś to dotąd.
Pamiętaj o tej, którą oblekłeś w chwałę.
Daj Boże rządzącym mądrość, miłosierdzie-bogatym,
Siłę robotnikom, niech służymy uczciwości, prawdzie i wierze:
Wzmocnij naród maltański w jedności i pokoju.
KRZYŻ MALTAŃSKI
Oparty na krzyżu greckim, ramiona rozszerzają się od środka i są rozwidlone na końcu. Zwany także jest krzyżem kawalerskim czy też ośmiu błogosławieństw.
Biały jest symbolem joannitów, bywa także używany w kolorze czerwonym przez różne organizacje maltańskie. Forma krzyża wykorzystwana jest w znakach różnych organizacji oraz wielu odznaczeniach.
Forma krzyża jako znaku Zakonu Maltańskiego została zatwierdzona przez papieża Sykstusa V bullą z dni 9 stycznia i 31 stycznia 1589.
Cztery ramiona krzyża symbolizują cztery cnoty, biała barwa (w przypadku znaku joannitów) symbolizuje cnotę czystości, a osiem krańców: osiem błogosławieństw, osiem cnót rycerskich oraz osiem języków (na które podzielony jest Zakon Maltański).
MARSAXLOKK
Port południowego wiatru czyli po maltańsku Marsaxlokk to wioska, położona w południowo-zachodniej części wyspy. Rozciągająca się wzdłuż rzegów jednej z większych zatok Malty.
To właśnie tutaj w 1565 roku pierwszy raz starły się ze sobą wojska Zakonu i armia turecka, a w 1898 wylądowały wojska francuskie, które przez dwa lata okupowały Maltę.
Dziś Marsaxlokk to spokojna wioska, a także chyba największy na wyspie wciąż wykorzystywany port rybacki. Jeśli przyjedziemy tu w niedziele rano to trafimy na odbywający się co tydzień targ, na którym można kupić świeże ryby, owoce, warzywa, a także wiele mniej lub bardziej przydatnych nam rzeczy. Zaś po skończeniu zakupów usiąść w jednej z kafejek i siedząc w cieniu parasoli, popijając piwo, czy kawę oglądać leniwie poruszające się na wodzie tradycyjne, kolorowe maltańskie łódki Luzzu i Kajjik.
MDINA
Dzisiaj nazywa się Mdina, lecz nie jest to jedyna nazwa jaką nosiła ta niegdyś górująca nad wyspą stolica. Rzymianie nazywali ją Melita. Arabowie, którzy wznieśli wokół miasta mury obronne, Medina. Po wybudowaniu Valletty i przeniesieniu tam stolicy nazywano ją Citta' Vecchia - stare miasto. W średniowieczu nosiła też nazwę Citta' Notabile - szlachetne miasto, to właśnie tu mieszkały najznakomitsze rody Malty. A dziś nazywane bywa także Silent City - Cichym miastem, bo takie chyba jest, troche zapomniane, zamkniete w swoich murach i ciche w porównaniu z innymi miastami wyspy.
Właściwe to cale miasto można uznać za jeden wielki zabytek, ale najciekawszym chyba miejscem, które warto choć na chwile odwiedzić jest katedra św. Pawła. Swój dzisiejszy wygląd kościół zawdzięcza maltańskiemu architektowi Lorenzo Gafa. Z pierwotnego budynku katedry, zniszczonego prawie całkowicie w 1693 roku przez trzęsienie ziemi, ocalała tylko absyda. Wewnątrz zobaczyć możemy m.in. malowida Mattia Preti, a także obraz przedstawiający Najświętrzą Maryję Pannę, którego autorstwo przypisuje się św. Łukaszowi. Do ciekawostek można zaliczyć także zegary znajdujące się na wieżach kościoła, prawy jest normalny i wskazuje godziny i minuty, zaś lewy trochę dziwaczny dni i miesiące. Tuż obok znajduje się muzeum przykatedralne, którego zbiory obejmuja okres kilku tysięcy lat.
Innym wartm odwiedzenia miejscem jest kaplicę św. Agaty, która jest jedną z trojga patronów wyspy. Pozostali to św. Paweł i św. Publiusz. Wizerunki całej trójki można też ujrzeć na głównej bramie prowadzącej do miasta.
Warto także przejść się chwile uliczkami Mdiny i w ciszy poprzyglądać się zabytkowym zabudowie miasta, najstarszy z budynków, znajdujacy się przy placu św. Pawła, wybudowano w 1233 roku.
MOSTA
Położona w centrum wyspy Mosta jest druga pod względem populacji miejscowością Malty.
Znajdujący się tutaj kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, został ufundowany i wybudowanych przez mieszkańców Mosty. Świątynia, którą wzniesiono w latach 1833-1860 zwieńczona została trzecią lub czwartą co do wielkości kopułą na świecie (spór o to, która jest trzecia, a która czwarta toczy się między mieszkańcami Mosty na Malcie i Xewkiji na Gozo).
W zakrystii kościoła w niewielkim muzeum zobaczyć można replikę niemieckiej 200 kg bomby, która 9 kwietnia 1942 roku przebiła dach kościoła lecz uderzając w posadzkę nie eksplodowała. Co przez mieszkańców miejscowości zostało uznane za cud.
RABAT
W 60 roku n.e. u wybrzeży Malty rozbił się statek, na którym św. Paweł przewożony był z Jerozolimy do Rzymu, na proces. Tradycja mówi, że miejscem, w którym święty przebywał podczas pobytu na wyspie, była znajdąca się w Rabacie grota. Dziś jest ona jednym z miejsc, które warto odwiedzić będąc w tym mieście. Oprócz niej znadziemy tutaj także kilka innych wartych zobaczenia rzeczy. Tak samo jak grota większość z nich pochodzi z czasów Cesarstwa Rzymskiego.
W centrum Rabatu znjaduje się kościół św. Pawła, został on wybudowany właśnie nad wspomnianą wcześniej grotą. Zejście do której znajdziemy zaraz po wejściu do świątyni. W grocie znajduje się posąg świętego, oraz pierwsza na wyspie kaplica. Na prawo od posągu znajduje się małe pomieszczenie, z wyżłobionymi w skale wnękami.
Z groty można też przedostać się tunelm do stojącego po drugiej stronie ulicy budynku, w którym mieści się muzeum (Wignacourt Parish Museum). Można w nim znaleźć eksponaty pochodzące zarówno z okresu rzymskiego, średniowiecza jak i czasów dzisiejszych. Znajduje się tu też zejście do kolejnych podziemi (katakumby i schrony z II wojny światowej), część z nich, pogrążona w ciemności, niestety nie jest udostępniona dla zwiedzających.
W Rabacie znajdują się też dwa podziemne cmentarze, w których chowano zmarłych zarówno w pierwszych wiekach chrześcijaństwa jak i w czasach późniejszych. Kilkadziesiąt metrów od groty znajduje się wejście do Katakumb św. Pawła, a około 100 metrów dalej drugie do Katakub św. Agaty.
Wartą zwiedzenia jest też Willa Rzymska mieszcząca muzeum antyczne (Museum of Roman Antiquiities), w którym można zobaczyć m.in. mozaikę posadzkową z około 40-50 roku n.e.
Kiedy zmęczy nas już zwiedzanie miasta możemy na chwile usiąść i odpocząć w znajdujących się między Mdiną i Rabatem Ogrodach Howarda. Nazwanych tak na cześć piewszego prezydenta Malty Sir Josepha Howarda.
Warto odwiedzić:
- Grota św. Pawła
- Katakumby św. Pawła
- Katakumby św. Agaty
VALLETTA
Joannici po przybyciu w 1530 na Maltę, obrali za swoją siedzibę Birgu położone nad zatoką Grand Harbour (Wielki Port). Choć miasto to posiadało zamek (Castle Sant Angelo), to nie było w przypadku ataku z lądu dogodnym miejscem do obrony. Górujące nad nim półwyspy Sceberras i Isola stanowiły doskonałe miejsce, z którego można było prowadzić ostrzał artyleryjski zamku. Jednak joannici, myśląc o Malcie tylko jako o tymczasowej bazie, początkowo ograniczyli prace fortyfikacyjne do umocnienia i rozbudowania zamku w Birgu oraz wzmocnienia murów dotychczasowej stolicy wyspy Mdiny. Dalsze prace, mające uniemożliwić zajęcie półwyspów Sceberras i Isola, rozpoczął dopiero wielki mistrz Jean de Homedes budując tam w 1552 dwa forty - na Sceberras Fort św. Elma, a na Isola Fort św. Michała.
W 1557 r. Jean Parisot de la Valette po objęciu urzędu wielkiego mistrza postanowił wzmocnić obronę na Sceberras wznosząc umocnienia wokół całego półwyspu i budując na nim miasto. Jednak ze względu na brak funduszy i atak wojsk tureckich (Wielkie oblężenie), który miał miejsce w 1565, prace te rozpoczęto dopiero w 1566. Kamień węgielny pod budowę miasta, nazwanego na cześć jego założyciela Valletta, został położony 28 marca 1566.
Projekt miasta stworzył, przysłany przez papieża Piusa IV, włoski architekt, uczeń Michała Anioła, Francesco Laparelli. Układ ulic został oparty na planie hippodamejskim, tzn. że ulice przecinają się ze sobą pod kątem prostym. Całe miasto zostało otoczone szeregiem umocnień, oraz dodatkowo od strony lądu fosą. Ze względu na wysokie koszty i brak czasu (obawiano się ponownego ataku Turków) nie wyrównano różnic wysokości poszczególnych części półwyspu, w związku z czym część ulic została zastąpiona schodami. Miały one jednak niskie i długie stopnie co mogło umożliwiać poruszanie się po nich rycerzom konno bądź w ciężkich zbrojach.
Pierwszym budynkiem Valletty był kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej, w którym w 1568 pochowany został Jean Parisot de la Valette (później grób przeniesiono do konkatedry św Jana). W 1569 Laparelli po opracowaniu planów dalszej rozbudowy miasta opuścił wyspę, zaś dalszymi pracami zajął się Maltańczyk Gerolamo Cessar.
W 1571, choć oberże (siedziby rycerzy poszczególnych prowincji zakonu) nie były jeszcze ukończone, wielki mistrz Pierre de Monte oficjalnie przeniósł siedzibę zakonu z Birgu do Valletty. W ciągu następnych lat Valletta z placu budowy zaczęła przeradzać się w prawdziwe miasto, skończono budowę siedmiu oberży (do dnia dzisiejszego zachowało się tylko pięć), wzniesiono Pałac Wielkich Mistrzów, konkatedrę św. Jana oraz szereg innych budynków. Nie udało się jednak wprowadzić, zaleconego przez papieża, podziału miasta na dwie części, z których jedną mieli zamieszkiwać wyłącznie członkowie zakonu.
W 1575 otwarty został szpital Sacra Infirmeria, którego główna sala, o długości 56 m była i pozostaje jedną z największych w Europie. Dziś w odbudowanym po zniszczeniach, jakich doznał podczas II wojny światowej, budynku szpitala znajduje się centrum konferencyjne, oraz Teatr Republiki. W 1731 wielki mistrz Antonio Manoel de Vilhena wybudował Teatr Manoela (dziś trzeci najstarszy teatr na świecie).
W 1796 powstała Biblioteka Narodowa, w której zbiorach umieszczone zostało m.in. kilkadziesiąt tysięcy tomów będących własnością zakonu. Ze względu na atak i zajęcie Malty przez wojska francuskie w 1798 biblioteka otwarta została dopiero w 1812.
Główna ulica Valletty to Triq ir-Repubblika (ang. Republic Street) zaczynająca się przy bramie miejskiej (przebudowanej w 1959 a kończąca pod murami Fortu św. Elma.
W 1980 Valletta została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
