Średniowiecze - charakterystyka epoki

Nazwa epoki

Średniowiecze - z łac. medium aevum, media aetas - wieki średnie. Nazwa epoki powstała w XV – XVI wieku, kiedy to (błędnie) sądzono, iż epoka ta jest tylko okresem przejściowym pomiędzy dwiema wielkimi epokami – Starożytnością oraz Renesansem, a także jest epoką, która w zasadzie nie wniosła nic nowego i nie zasługuje na inną, właściwą sobie nazwę. „Wieki średnie”, w odczuciu ludzi Renesansu, były po prostu ciemnym, mało znaczącym okresem pośrednim. W powszechnym odczuciu była to epoka kryzysu, intelektualnego zastoju, stagnacji i zacofania.

Epokę tę nazywano etapem mrocznym, popularne było stwierdzenie: „długa noc średniowiecza”. Średniowiecze przeciwstawiano głównie prądom Starożytności, na tle których zdawało się wypadać dość blado. Do dziś w powszechnym użyciu funkcjonuje powiedzenie „nie żyjemy w średniowieczu”, które wskazuje na zacofanie tej epoki. Tymczasem jest to pogląd niesłuszny i dla średniowiecza bardzo krzywdzący.

Ramy czasowe

Wśród naukowców zajmujących się historią i historią literatury oraz filozofii istnieje spór o to, gdzie zaczyna się Średniowiecze, a kończy Starożytność. Należy pamiętać, iż bardzo często przejście od jednej epoki do drugiej dokonywało się na przestrzeni wielu lat, a przyjęte daty graniczne są tylko wartościami umownymi. Często poglądy i prądy z obu epok graniczących współistniały ze sobą przez długi okres w świadomości i działalności danych społeczności.
Zakończenie epoki Starożytności zwykło się przyjmować w V w. po Chrystusie. Za datę graniczą uważany jest rok 476, czyli upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. Niektórzy przyjmują jednak, iż początek nowej epoki rozpoczął się już w III lub IV wieku, kiedy to w świecie starożytnym, pod wpływem chrześcijaństwa, zaczęła się zmieniać mentalność ludzi (w 313 roku wydano edykt mediolański, w którym cesarz Konstantym zrównał chrześcijan w prawach z poganami i ustanowił swobodę wyznania).

Za koniec Średniowiecza przyjmuje się najczęściej różne daty: wynalezienie druku przez Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek cesarstwa bizantyjskiego (1453), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492)

Początek epoki w Polsce przypada na czasy Mieszka I (966 rok jako data przyjęcia chrztu), zaś koniec na XVI wiek. Koniec X wieku, aż do wieku XIII to okres przyswajania i kształtowania się wzorców typowych dla Średniowiecza europejskiego. W sztuce dominującym stylem jest styl romański. W literaturze przeważa łacina i piśmiennictwo religijne. Zaczynają się jednak już pojawiać pierwsze utwory pisane po polsku – np. Bogurodzica. Rozwija się szkolnictwo, powstają przyklasztorne i przykatedralne biblioteki i szkoły. Od XII wieku polscy naukowcy wyjeżdżają na studia do Paryża czy Bolonii. XIV wiek to okres rozkwitu polskiej kultury i gospodarki. W architekturze pojawia się styl gotycki, powstają pierwsze polskie psałterze i całościowe przekłady Pisma Świętego. Od XV wieku widoczne zaczynają być zwiastuny kolejnej epoki, Renesansu.

Średniowiecze - podział epoki

• Wczesne Średniowiecze (V-X w.)
Jest to okres pograniczny. W sztuce łączono tradycje sztuki rzymskiej ze sztuką plemion germańskich oraz ze sztuką Wschodu – Bizancjum. Główną rolę odgrywało piśmiennictwo łacińskie. Kształtowały się idee, tematy i motywy, które były wykorzystywane w późniejszych etapach rozwoju epoki.
• Dojrzałe Średniowiecze (XI-XII w.)
W sztuce dominuje styl romański. W literaturze zaczyna się kształtować, obok piśmiennictwa łacińskiego, również twórczość w językach narodowych. (to zjawisko potrwa aż do końca XV wieku).
• Schyłkowe Średniowiecze - tzw. jesień Średniowiecza (XIV-XV w.)
W sztuce dominuje styl gotycki. Pojawiają się pierwsze zwiastuny kolejnej epoki.
Tło historyczne Średniowiecza europejskiego
Cesarstwo
Początek epoki wyznacza upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku. Co stało się przyczyną upadku imperium?
Historycy twierdzą, iż jednym z elementów, które zaważyły na klęsce cesarstwa, był brak silnej władzy cesarskiej oraz stopniowy upadek znaczenia Rzymu. Już w 330 roku Konstantyn Wielki uczynił drugą stolicą cesarstwa Konstantynopol, zrównując go w prawach z Rzymem. Ponadto do upadku przyczyniły się również przyczyny natury ekonomicznej – wysoka inflacja, wysokie podatki ściągane siłą, upadek niewolnictwa. Tym samym w 476 roku, po upadku cesarstwa, w sposób umowny skończyła się epoka starożytna.
Tymczasem Cesarstwo Wschodnie – Bizancjum – znajdowało się w epoce rozkwitu. Swym zwierzchnictwem obejmowało takie tereny jak Półwysep Bałkański, Syrię, Azję Mniejszą, Egipt, zaś swoją stolicą uczyniło Konstantynopol. Rozkwit cesarstwa nastąpił za Justyniana Wielkiego (527 – 565). Monarcha, w imię ideologii cezaropapizmu, skupiał w swych rękach władzę świecką i kościelną. Justynian zasłynął również z kodyfikacji prawa, która to następnie stała się podstawą innych kodeksów prawnych w Europie. Upadek cesarstwa nastąpił w 1453 roku, na skutek najazdu Turków na Konstantynopol. Tym samym zakończyła się epoka Średniowiecza.

Rola Kościoła

Średniowiecze to okres, w którym Kościół odgrywał bardzo ważną rolę polityczną, społeczną oraz kulturową. Papieże, głowy Kościoła, mieli realny i duży wpływ na sytuację polityczną ówczesnej Europy. Na sytuację Kościoła w sposób zasadniczy wpłynęła schizma wschodnia z 1054 roku, która podzieliła chrześcijaństwo na dwa odłamy – zachodnie, łacińskie oraz wschodnie, bizantyjskie.

Nie można również zapominać, iż Kościół w tej epoce odegrał olbrzymią rolę cywilizacyjną – doprowadził do rozwoju kultury, sztuki, literatury i filozofii. Dążył do uniwersalizacji kultury – czyli jej zjednoczenie na obszarze całej Europy na chrześcijańskiej podstawie. Olbrzymią rolę odegrały chrześcijańskie klasztory, które bardzo prężnie się rozwijały. Powstawały liczne nowe reguły (czyli zasady, na jakich ma funkcjonować nowy klasztor). Najsłynniejszą regułę stworzył św. Benedykt, założyciel opactw benedyktyńskich. Reguła ta brzmiała ora et labora (czyli módl się i pracuj).

Krucjaty

Średniowieczna rzeczywistość to również wyprawy krzyżowe – tzw. krucjaty. Do ich przyczyn zalicza się nie tylko chęć krzewienia wiary i obrony chrześcijan na terenach podbitych lub zagrożonych przez muzułmanów, ale również przeludnienie w Europie czy chęć wzbogacenia się. W latach 1096-1270 odbyło się siedem krucjat:
• I krucjata rycerska – 1096-1099 – pokonano muzułmanów, utworzono Królestwo Jerozolimskie;
• II krucjata – 1147-1149 – pobita przez Turków;
• III krucjata – 1189-1192 – zorganizowano ją po zdobyciu przez władcę Egiptu Jerozolimy w 1189 roku. Udział cesarza Fryderyka I Barbarossy, Filipa Augusta, króla Francji oraz Ryszarda Lwie serce, króla Anglii.
• IV krucjata – 1202-1204 – zniszczono Konstantynopol;
• Krucjata dziecięca – 1212;
• V krucjata – 1217-1221;
• Krucjata cesarza Fryderyka II – 1228-1229 – odzyskano Jerozolimę, Betlejem, Nazaret;
• VI krucjata – 1248-1254 – nieudana próba opanowania Egiptu;
• VII krucjata – 1270.

Tło historyczne Średniowiecza polskiego

W Polsce początek średniowiecza przypada na X wiek (966 rok), kiedy to Mieszko I przyjął chrzest. Tym samym Polska znalazła się w kręgu państw chrześcijańskich, a chrześcijańska kultura, sztuka, nauka, język łaciński, zaczęły wpływać na polską rzeczywistość. Kościół nie tylko zintegrował państwo wewnętrznie, ale również włączył Polskę w krąg chrześcijańskiej europejskiej rodziny.

Gall Anonim, pierwszy polski kronikarz, opisał nasz kraj jako krainę mlekiem i miodem płynącą, gdzie różnice między poszczególnymi warstwami społecznymi nie były tak widoczne jak na zachodzie kontynentu. Polska kultura budownicza była głównie kulturą drewna. Postęp w architekturze nastąpił dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego, który „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Do końca epoki jednak przeważało budownictwo drewniane. Ówczesna Polska nie była krajem żyjącym na skraju nędzy, ustępowała jednak zachodowi pod względem cywilizacyjnym. W naszym kraju nie powstała kultura dworska typu zachodniego, nie istniało silne mieszczaństwo. Do powstania Akademii Krakowskiej (1364) nie było w Polsce dużych zbiorów ksiąg, bibliotek, rozwiniętej instytucji mecenatu. Twórcami literatury byli zazwyczaj ludzie, mający inny zawód – Kadłubek był dostojnikiem kościelnym, Długosz – sekretarzem króla i wychowawcą jego dzieci. Większość tworzących literaturę pochodziła z zakonów. Stąd też polskie piśmiennictwo, zarówno ze względu na tematykę, jak też przeznaczenie, ma głównie charakter religijny. Średniowieczna kultura ma charakter w dużej mierze religijny, co związane jest z dużą rolą Kościoła.

Chronologia - najważniejsze wydarzenia epoki

Wydarzenia w Europie:
476 – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
507 – bitwa pod Poitiers
622 – początek islamu - ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny
754 – powstaje Państwo Kościelne
800 – koronacja Karola Wielkiego na cesarza w Rzymie
843 – traktat w Verdun
865 – misja Cyryla i Metodego na Morawach
1054 – schizma wschodnia
1096-1099 – I krucjata, powstanie Królestwa Jerozolimskiego
1337-1453 – wojna stuletnia
1348 – powstanie uniwersytetu Karola w Pradze
1415 – spalenie na stosie Jana Husa
1453 – upadek wschodniego cesarstwa rzymskiego

Wydarzenia w Polsce:
966 – chrzest Polski
1000 – zjazd gnieźnieński
1025 – koronacja Bolesława Chrobrego
1138 – rozbicie dzielnicowe
1320 – koronacja władysława Łokietka
1326-1333 – wojny z Krzyżakami
1364 – w Krakowie powstaje Akademia
1385 – unia polsko-litewska w Krewie
1410 – bitwa pod Grunwaldem

Dzieła literackie
V w. – O państwie Bożym św. Augustyna
X – XI w. – Żywoty św. Wojciecha
XI w. – Pieśń o Rolandzie
XII w. – Kronika Galla Anonima
XIII w. – Bogurodzica
XIII w. – Summa teologiczna św. Tomasza z Akwinu
XIII w – Złota legenda Jakuba de Voragine
XII – XIII w. –Kronika Wincentego Kadłubka
XIII w. –Kronika wielkopolska
XIV w. –Kazania świętokrzyskie
XIV w. –Boska Komedia Dantego
XIV – XV w. –Psałterz floriański
XV w. – Roczniki Jana Długosza
XV w. –Wielki Testament Francoise Villona
XV w. –Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Kultura Średniowiecza

Rola książki w Średniowieczu
Wspólnym językiem Średniowiecza była łacina, dopiero po jakimś czasie zaczęła wykształcać się twórczość piśmienna w językach narodowych. Dlatego mówimy o dwujęzyczności literatury Średniowiecza. W Polsce pierwsze utwory napisane w całości po polsku zaczęły powstawać w XIV wieku. Język średniowiecznych zabytków literatury polskiej ujawnia proces kształtowania się polszczyzny wyłaniającej się z dialektów – początkowo różnice dialektalne były spore, z czasem ukształtował się polski język ogólny, literacki.

Książki w Średniowieczu nie były dostępne szerszemu gronu. Początkowo wszystkie były pisane ręcznie – na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Spisywano je głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstały w miastach warsztaty kopistów, którzy specjalizowali się w przepisywaniu ksiąg. Uniwersytety i kancelarie dworskie także posiadały własnych kopistów.

Do książki odnoszono się w Średniowieczu z ogromną czcią, a kopiowanie tekstów rękopiśmiennych traktowano jak zaszczyt. Książki były niejednokrotnie bardzo bogato, pięknie zdobione. Pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury, strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami. Powstawały jednak także książki zwyklejsze, codziennego użytku, przede wszystkim modlitewniki.

Od XIV wieku możemy zaobserwować rozpowszechnianie się książki w warstwach społecznych innych niż kler. Ci nowi czytelnicy, należący do szlachty, mieszczan, kupców czy urzędników, nie używali oczywiście łaciny w życiu codziennym. Potrzebowali książek fachowych, ale także tych, które umilały im wypoczynek i budziły wyobraźnię. Wpłynęło to na rozwój literatury w językach narodowych.

Przełomem w rozwoju średniowiecznej książki były wynalezienie druku. Dokonał tego Johann Gutenberg, który w 1455 roku wydrukował pierwszą książkę, Biblię– arcydzieło sztuki typograficznej. W 1457 r. wydał Psałterz moguncki.

Warto także zwrócić uwagę na rozwój średniowiecznych bibliotek. Ich powstanie można datować aż na V i VI wiek. Biblioteki średniowieczne powstawały (zwłaszcza na początku) przy zakonach klasztornych, a ich organizację określała reguła zakonna (np. reguła św. Benedykta). Średniowieczna biblioteka umieszczona była zazwyczaj w zakrystii kościelnej, w klasztorze lub specjalnej przybudówce przy kościele. W pomieszczeniu stały pulpity, na których spoczywały księgi – była to jednocześnie czytelnia i miejsce przechowywania książek. Większe dzieła przymocowywano do pulpitów przy pomocy łańcuchów, mniejsze stały na półkach.

Jakiego typu książki można było znaleźć w takiej bibliotece? Skupione one były wokół trzech grup zagadnień:
• Pismo święte i komentarze do niego,
• Pisma Ojców Kościoła i inne dzieła teologiczne,
• Literatura świecka zawierająca dzieła matematyczne, przyrodnicze, medyczne, filozoficzne, historyczne i prawnicze.

Dostęp do księgozbiorów takich bibliotek był oczywiście ograniczony. Większość z nich miała charakter prywatny bądź posiadały ściśle określony krąg użytkowników.
W Polsce pierwsze biblioteki powstawały przy szkołach, a potem uniwersytetach. Jedna z pierwszych bibliotek powstała przy Akademii Krakowskiej, założonej w 1364 roku przez Kazimierza Wielkiego, jednak szybko podupadła. Największe znaczenie miała biblioteka Collegium Maius w Krakowie, stając się trzonem Biblioteki Jagiellońskiej.

Średniowieczne szkoły i uniwersytety

Średniowiecze to czas rozwoju szkół i uniwersytetów. System szkolny, który powstał w czasach Karola Wielkiego, nie był co prawda powszechny, ale pozwalał zdobywać wiedzę przynajmniej dzieciom lepiej urodzonych. Edukacja początkowa obejmowała czytanie i pisanie po łacinie, liczenie, katechezę i śpiew i była prowadzona w szkołach parafialnych.

W większych miastach na podobieństwo rzemieślniczych cechów powstawały związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym, które nazywano początkowo studium generale, a potem universitas. Uniwersytety posiadały pewnego rodzaju autonomię, np. wyłączne prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w całym świecie chrześcijańskim. Dysponowały także niezależnością prawną od władz miejskich. W XII-XIII wieku powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich:
• Uniwersytet Boloński
• Uniwersytet Paryski
• Uniwersytet Oksfordzki
• Uniwersytet w Cambridge
• Uniwersytet Padewski

W XIV wieku:
• Uniwersytet w Rzymie (1303)
• Uniwersytet we Florencji (1321)
• Uniwersytet w Pizie (1343)
• Uniwersytet w Pradze (Uniwersytet Karola)
• Uniwersytet w Krakowie (Uniwersytet Jagielloński) (1364)

Aby móc studiować wybraną przez siebie naukę, należało najpierw studiować przez trzy lata artes liberales (sztuki wyzwolone), czyli nauki przeznaczone tylko dla ludzi wolnych (a nie niewolników). Artes liberales tworzyły nauki stanowiące trivium i quatrivium – gramatyka, retoryka, logika, arytmetyka, muzyka, astronomia, geometria.
Na uniwersytetach istniały cztery wydziały – sztuk wyzwolonych (czyli artes liberales), teologii, medycyny oraz prawa.

Wiek XIII jest okresem wielkiego rozkwitu i szczytem kultury Średniowiecznej. Okres ten nazywany jest czasem tzw. protorenesansem. W tym czasie odkryte zostają pisma Arystotelesa oraz dzieła filozofów arabskich oraz żydowskich. Uniwersytety powstają ze szkół przykatedralnych. Pierwszy uniwersytet powstał ok. 1200 roku w Bolonii – wykładano na nim tylko prawo. Jako drugi założono uniwersytet w Paryżu, gdzie wykładano tylko filozofię i teologię. Jako trzeci powstał uniwersytet oxfordzki. Od XIII wieku na uniwersytetach zaczęło się koncentrować życie kulturowe i społeczne.

W taki sposób kształtowała się idea uniwersytetu jako wspólnoty duchowej i ideowej studentów i wykładowców. Na ówczesnych uczelniach istniały dwie możliwości prowadzenia wykładu – tzw. lectio (czyli wykład), który polegał na czytaniu księgi przez wykładowcę oraz na jej komentowaniu. Uczenie się polegało na bardzo uważnym słuchaniu i zapamiętywaniu. W powszechnym użyciu była „Księga sentencji” Piotra Lombarda, która stanowiła kompendium wiedzy teologicznej i filozoficznej. Drugim sposobem nauczania były tzw. dysputy, czyli dyskusje wykładowcy i studentów na podane wcześniej tematy. Pierwszym polskim naukowcem z tytułem magistra był Wincenty Kadłubek.

Uniwersalizm

Kultura, nauka, sztuka, a także filozofia w Średniowieczu były takie same w całej Europie. Wpływała na to jednolitość językowa (językiem kultury, nauki i literatury pozostawała łacina), a także religijna (dominacja chrześcijaństwa, papież władający w Państwie Kościelnym). Próbowano też ustanowić wspólną władzę świecką poprzez wskrzeszenie cesarstwa w postaci Cesarstwa Rzymskieg Narodu Niemieckiego.

Łacina pozostała przez długi okres jedynym językiem, w którym tworzono dzieła literackie czy naukowe. Języki narodowe jako narzędzie tworzenia pojawiły się dopiero w schyłkowym średniowieczu, by w pełni rozwinąć się w następnej epoce. By uczestniczyć w średniowiecznym życiu kulturalnym i naukowym, należało łacinę znać. Z początku uważano, iż języki narodowe nie są na tyle doskonałe i precyzyjne, by oddać wszystkie emocje i stany i by służyć do naukowych dysput. Z czasem jednak, mimo rozwoju języków narodowych, od łaciny nie odchodzono, bowiem była już ona powszechnie znana. W Polsce po łacinie powstały m.in. kroniki Galla Anonima z XII w. oraz kroniki Kadłubka z XIII w. Rozwój języka polskiego nastąpił wraz z przyjęciem chrztu, kiedy to na Polskę i nasz język zaczęła wpływać łacina.

Taka jednolitość zrodziła uniwersalizm, wspierany również przez nauczanie scholastyczne. Scholastyka była taką metodą nauczania, która kładła nacisk na rozumowe udowodnienie wszelkich prawd, także religijnych. W tym dążeniu korzystano obficie z dorobku myśli starożytnej. Analizowano nie tyle zagadnienia świata, co opracowania tego zagadnienia przez starożytnych mistrzów filozofii.

Sztuka Średniowiecza

Sztuka średniowieczna jest niesłychanie bogata. Spotkamy w niej wiele nurtów. Do podstawowych należą styl romański i gotycki, wcześniej wyróżnia się także sztukę wczesnochrześcijańską, bizantyjską, karolińską (lub preromańską) i koptyjską.

Sztuka romańska

Sztuka romańska rozwinęła się w X-XIII wieku, w Polsce w wieku XIV. Swoje początki ma we Francji, Włoszech, Niemczech.

Geneza nazwy
Pierwszy raz terminu sztuka romańska użył w 1818 normandzki archeolog, Charles Duherissiere w odniesieniu do architektury. Pojęcie to podkreślało analogię pomiędzy etapem formowania się języków romańskich, powstałych przez przemieszanie się łaciny z językami najeźdźców germańskich, oraz ówczesnymi działami sztuki, które powstały na gruncie sztuki rzymskiej, korzystającej z tradycji sztuki barbarzyńskiej. Termin ten odnosił się również do związków sztuki romańskiej z kulturą starożytnego Rzymu.

Cechy charakterystyczne architektury romańskiej:
• grube mury,
• sklepienie kolebkowe (o kształcie walca, ciężkie, masywne) lub krzyżowe (dwie skrzyżowane kolebki, tworzące krzyż),
• prostota form,
• mało zdobień, w kościołach jedynie rzeźby bądź płaskorzeźby,
• budowle z zasady są obronne,
• okna małe, wąskie jak strzelnice, położone wysoko, zakończone półkolistym łukiem,
• jedna lub trzy nawy, z których środkowa jest największa,
• mroczne wnętrza,
• ołtarz zorientowany na wschód (w stronę grobu Chrystusa).

Malarstwo i rzeźba w stylu romańskim

Rzeźba w stylu romańskim podporządkowana była architekturze. Wypełniała portale, zdobiła kapitele, wsporniki. Motywy czerpane były ze świata roślin lub zwierząt. Często rzeźbiono także figury ludzkie w scenach biblijnych lub alegorycznych.

Malarstwo było podobnie jak rzeźba związane z budowlami, głównie kościelnymi. Tworzono freski - malowidła wykonywane na ścianach, na nie zeschniętym tynku, mozaiki (to wpływ Bizancjum, widoczny zwłaszcza we Włoszech), witraże i miniatury (ilustrowano ręcznie księgi, plakietki, puzderka). Malowano w charakterystyczny sposób: najpierw obrysowywano kontur postaci, później zaś kolorowano. Postaci zazwyczaj występowały na złotym i srebrnym tle. Tematyka była głównie biblijna, często malowano także motywy roślinne.

Zabytki sztuki romańskiej

Do najbardziej znanych zabytków europejskich należą: Bazylika w Vezelay, katedra w Pizie (XI w.), kościoły w Issoire, Eunate, Saint Martin de Londres, Saint-Sulpice.
W Polsce zachowało się sporo zabytków romańskich. Należą do nich: kościół św. Andrzeja w Krakowie, opactwo benedyktyńskie w Tyńcu pod Krakowem, kolegiata w Kruszwicy, kościoły w Tumie pod Łęczycą, Czerwińsku, Opatowie. Poza tym największą chlubą tego stylu są brązowe Drzwi Gnieźnieńskie, przedstawiające dzieje św. Wojciecha.

Sztuka gotycka - architektura i rzeźba

Geneza nazwy, powstanie stylu gotyckiego
Nazwa gotyk wzięła się z nieporozumienia. Włoski humanista, Giorgio Vasari, nazwał tak sztukę Średniowiecza, chcąc podkreślić jej barbarzyński charakter. Nazwał ją gotycką, aby podkreślić jej pochodzenie od Gotów – wojowniczego ludu najeżdżającego Europę we wczesnym Średniowieczu. Pejoratywne znaczenie tego słowa odrzucono dopiero w Romantyzmie.
Powstanie gotyku jako stylu wiąże się z przebudową kościoła w Saint-Denis pod Paryżem w latach 1140-1144. Czasowo gotyk obejmuje stulecia od XII do XV. Rozwijał się on w trzech fazach: wczesnej (1144-1200), dojrzałej (XIII i XIV wiek) i późnej (XV wiek).

Cechy charakterystyczne architektury gotyckiej

Przy budowie kościoła w Saint-Denis po raz pierwszy zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe, mury podparto z zewnątrz w miejscach szczególnie obciążonych i zastosowano łuk ostry, by zmniejszyć rozpieranie sił ciążących. Architekta nie krępował już więcej system wiązany, mógł łuki rozpinać na dowolnej wysokości i tworzyć monumentalne kościoły, skierowane wertykalnie – do góry. Mógł także wypruwać ściany (ponieważ nośne były tylko ściany pod żebrami krzyżowymi) i tworzyć tam witraże. Sztuka gotycka nie była zdominowana przez kościoły. Tworzono także ratusze, zamki warowne, sukiennice, hale targowe, kamienic mieszkalne, fortyfikacje i warowne bramy. Mimo to standardową budowlą, najbardziej kojarzoną z gotykiem pozostał kościół.

Jako cechy architektury gotyckiej można wymienić:
• monumentalizm budowli,
• kościoły wysokie, smukłe, jasno oświetlone,
• akcentowanie kierunków wertykalnych (w górę),
• sklepienie krzyżowo-żebrowe,
• ostre łuki,
• mury silnie przeprute,
• ogromne okna, zajmujące często całe ściany, zakończone ostrym łukiem, wypełnione witrażami (obrazami tworzonymi z kawałków kolorowego szkła),
• kościoły zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z półkolistym chórem,
• nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta (okrągłe okno z witrażem).

Architektura gotycka w Polsce i w Europie

Sztuka gotycka najżywiej rozwijała się we Francji, gdzie na przełomie XII i XIII wieku powstały katedry w Paryżu, Amiens, Reim, Laon, Rouen, Beauvais. Do zabytków sztuki gotyckiej należą także opactwa w Royaumont i Opactwo Weimarskie.

Polskie kościoły gotyckie budowano najczęściej z czerwonej cegły (z powodu braku kamienia), stąd polski gotyk nazywa się ceglanym. Sztukę gotycką przenieśli do Polski cystersi. Ich budownictwo zachowało sporo ze stylu romańskiego. Obok architektury cysterskiej rodzi się tzw. system krakowski. Reprezentatywne dla niego są m.in.: katedra wawelska, kościół Mariacki w Krakowie. Budowle te są kolorowe, ponieważ poza cegłą stosuje się w obramowaniach okien i wnęk biały kamień. Budowle gotyckie powstawały także we Wrocławiu, Toruniu i Gdańsku (gdański kościół Mariacki).

Zachowało się w Polsce także kilka zamków gotyckich. Do najbardziej znanych należą: zamek w Malborku, Kwidzyniu, Lidzbark. Polskie zabytki sztuki gotyckiej to także fragmenty murów obronnych, gotyckie wieże, kamienice mieszczańskie, ratusze.

Rzeźba gotycka

Rzeźba gotycka rozwijała się w oprawie katedry; najpiękniejsze rzeźby znajdziemy w portalach, obramowaniach wrót, a w tympanonie – kunsztowną kompozycję relefiową. Zdobnictwo tego typu wykorzystuje formy ornamentalne, mające swoje źródło w świecie roślin. Postać ludzka oddana jest we właściwych proporcjach, ma naturalną postawę i gesty.

Rzeźba gotycka to także często monumentalne posągi, wykorzystywane jako ozdoba katedr – zespolone z architekturą. Przedstawiają one zazwyczaj Maryję i świętych, pojawiają się jednak także osoby świeckie. Występują zarówno pojedyncze figury, jak i grupy postaci. Dąży się do realistycznego przedstawiania postaci. Są one pełne wdzięku, spokoju, statyczne. Mają swobodne gesty i mimikę twarzy, przypominają rzeźby antyczne.

Osobnej uwagi wymaga gotycki ołtarz. W gotyku wykształca się typ ołtarza szafiastego, w którym część środkowa, zamykana na co dzień, jest otwierana na drzwi uroczyste. Ołtarz ma formę tryptyku. Najbardziej znanym przykładem jest ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie, wyrzeźbiony w latach 1477-1489. W części środkowej przedstawia Zaśnięcie Matki Boskiej, nad sceną główną ukazane jest Wniebowstąpienie, a w zwieńczeniu Koronacja. Na skrzydłach widnieją sceny z życia Maryi i Chrystusa.

Sztuka gotycka - malarstwo

Malarstwo gotyckie rozwijało się pod różnymi postaciami. Gotyk to przede wszystkim intensywny rozwój witrażownictwa. Witraże tworzono wielkie, wielobarwne; stały się one jednym z głównych elementów wystroju gotyckiego kościoła. Najwspanialsze witraże znajdziemy we Francji: w paryskiej St. Chapelle, Chartres i Bourges.
Ze względu na powszechność stosowania witraży mało popularne było malarstwo ścienne w postaci fresków - na ścianach kościołów nie było już na nie miejsca. Freski rozwinęły się głównie we Włoszech, a do najwybitniejszych malarzy tworzących je należał Toskańczyk Giotto di Bondone (1266-1303). Giotto był uczniem Cimabuego. Jego freski przedstawiały postaci w ruchu, w naturalnych pozach. Tło obrazów stanowiły wielkie płaszczyzny, zawierające pewne elementy krajobrazu. Giotto stosował światłocień, co nadawało trójwymiarowość bryłom. Do największych dzieł Toskańczyka należą:
1. freski przedstawiające sceny z życia Marii i Jezusa Chrystusa w kaplicy dell'Arena w Padwie,
2. freski w kościele Santa Croce we Florencji,
3. cykl fresków w bazylice w Asyżu, przedstawiających życie św. Franciszka.

Przez cały czas trwania gotyku rozwijało się malarstwo książkowe w postaci miniatur. Zerwało one z płaską linearną stylizacją, zaczęto tworzyć wizerunki przestrzenne, trójwymiarowe, realistyczne. Na miniaturach przedstawiano sceny rodzajowe z życia codziennego: polowania, uczty. Dbano o pokazanie szczegółów. Najważniejszym ośrodkiem malarstwa książkowego było Dijon.

Największym osiągnięciem średniowiecznego malarstwa było pojawienie się obrazu niezależnego, przeznaczony do umieszczania na ścianie kościoła. Obrazy te były malowane na desce farbami temperowymi. Dominowała tematyka religijna – sceny z życia Chrystusa, Maryi i świętych. Zaczęła się także pojawiać tematyka świecka. Postaci starano się malować realistycznie – dostrzegalne już są między nimi różnice, ukazywano także emocje poszczególnych osób. Dzięki zastosowaniu techniki światłocienia obrazy zyskiwały na głębi. Początkowo stosowano złote tło, później zaczęto umieszczać postaci w konkretnej przestrzeni – w jakimś wnętrzu bądź pośród przyrody. Później wykształciło się malarstwo olejne. Największe znaczenie miało malarstwo flamandzkie, które łączyło obrazy biblijne z realiami współczesnymi. Do najbardziej znanych malarzy flamandzkich należy zaliczyć Jana van Eycka (1390-1441) - wynalazcę farby olejnej. Mówi się o nim, że odkrył pełnię człowieczeństwa. Był autorem licznych portretów, które przedstawiały postaci realistycznie; znanym jego dziełem jest także poliptyk Baranek mistyczny.

Do innych znanych malarzy flamandzkich należą:
• Melchior Broederlam
• Robert Campin
• Hubert van Eyck,
• Hugo van der Goes

Drugim ważnych ośrodkiem były Niderlandy. Do najbardziej znanych malarzy niderlandzkich należą:
• Hans Memling (1440-1494) - autor słynnego Sądu Ostatecznego, który znajduje się w kościele NMP w Gdańsku,
• Rogier van der Weyden (1399-1464),
• Hieronim Bosch (1450-1516) - jego najbardziej znanym obrazem jest Ogród rozkoszy. Bosch czyni groteskę głównym przedmiotem swej sztuki, przedstawia dziwny świat, w którym występują postaci wynaturzone, a ludzie są podobni do zwierząt czy roślin.
• Pieter Bruegel Starszy (1528-1589) - jego najsłynniejsze obrazy to: Wojna postu z karnawałem, Upadek Ikara. Przedstawiając najzwyklejsze sceny z codziennego życia Bruegel nadaje im wyjątkowo głęboki, często wstrząsający wyraz. Jego postaci są pospolite, często zdeformowane nędzą lub starością.
Osobne miejsce w rozwoju sztuki średniowiecznej zajmuje malarstwo ikonograficzne Andrieja Rublowa (ok. 1360-1430) z jego najsłynniejszą ikoną Trójca Święta.

Filozofia Średniowiecza

Teocentryzm

Teocentryzm - nazwa tego nurtu w filozofi pochodzi od greckiego Θεός (Theos) - Bóg i od łacińskiego centrum - środek.
W filozofii, postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego co istnieje. W tej perspektywie powinny być rozpatrywane zagadnienia dotyczące sensu istnienia, dziejów i przeznaczenia człowieka. Religie monoteisyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam są teocentryczne, jednak ze względu na odmienne podejście doktrynalne i ewolucję myśli filozoficznej na przestrzeni dziejów różnie interpretują stosunek idei teocentrycznych do praktyki życia społecznego i indywidualnego. Często teocentryzm przeciwstawia się antropocentryzmowi (gr. „ukierunkowanie na człowieka”), który ludzkie istnienie, doświadczenie i wartości uważa za swój kierunek i przewodnika.

Teocentyryzm występował w starożytnych filozofiach religii i myśli wielu filozofów. Platon określa Boga jako "Pierwszą Przyczynę" wszelkiego istnienia i wszelkiej wiedzy, "Najwyższe dobro". Arystoteles nazywa Boga nieruchomym Pierwszym Motorem wszystkich rzeczy, Tym, który porusza wszystko, sam pozostając w bezruchu. Plotyn posuwa się dalej na tej drodze myślenia i głosi, że myśl musi pozostać w tyle za tym, co nazywa Jeden (Jedyny).

Teocentryzm był głoszony przez Kościół katolicki w okresie Średniowiecza, gdy nauka i filozofia miały pomagać w głoszeniu oficjalnej doktryny kościelnej. Zgodnie z filozofią teocentryzmu prawie wszystkie przejawy ludzkiej twórczości artystycznej miały na celu głoszenie potęgi Boga(zgodnie z hasłem Ad maiorem gloriam Dei - na większą chwałę Bożą). Bóg jest też odpowiedzią na wszelkie pytania i wątpliwości. Św. Augustyn głosił: “Pragnę poznać Boga – i nic więcej”.

Augustynizm

Św. Augustyn (354 – 430) Uurodził się w Tagaście w Afryce Północnej. Studiował w Kartaginie. Mieszkał również w Rzymie oraz w Mediolenie. Ostatnie lata życia spędził w Hipponie jako biskup. Z początku należał do sekty manichejczyków, później myśl swoją nakierował ku neoplatonizmowi. manichejczycy – sekta religijna, głosząca dualny podział świata na dobro – zło, ciemność – jasność, ducha – materię. Należy do wielkich chrześcijańskich neoplatoników. Połączył on myśl platońską, starożytną, z chrześcijaństwem. Nie widział dużych sprzeczności pomiędzy myśleniem Platona a chrześcijaństwem. Uważał na przykład, iż platońskie idee istniały w umyśle Boga jeszcze przed stworzeniem świata. Uważał jednak, iż dla ludzkiego rozumu nie wszystko jest możliwe do pojęcia – i w związku z tym Boga nie można do końca zrozumieć, można się do Niego przybliżyć tylko przez wiarę. NEOPLATONIZM – prąd filozoficzny, korzystający z myśli Platona. Największe dzieło św. Augustyna to Confessiones (czyli Wyznania).

Św. Augustyn, tak jak większość myślicieli i filozofów w jego epoce, tworzył i pisał po łacinie. W jego koncepcji filozoficznej widoczny jest podział świata na dwie sfery – duchową, idealną oraz materialną, niedoskonałą. Centrum i ośrodkiem świata oraz wszelkich działań jest Bóg. Jest to tzw. teocentryzm.

Poglądy św. Augustyna

Koncepcja Boga
Na pierwszym miejscu wśród źródeł do opracowania tego zagadnienia Augustyn stawiał Pismo Święte. Czytając dzieła Augustyna można zauważyć, iż stale się na nie powołuje, cytuje je oraz objaśnia. Stara się ponadto, by jego filozofia przede wszystkim tłumaczyła tekst Pisma Świętego. Drugim źródłem jest neoplatońska koncepcja w filozofii.

Imię Boga, nad którym się zastanawia św. Augustyn, zostało przez niego zaczerpnięte z Biblii, gdzie Bóg przedstawia się jako „Jestem, który Jestem”. Oznacza to, iż Bóg istnieje w stopniu najwyższym, jako byt najwyższy.

Augustyn w swej koncepcji Boga objaśnia również współistotność osób boskich – Bóg jest bytem oraz substancją w sensie pełnym, elementy te są współistotne. Ponadto pochodzenie osób boskich jest wewnętrzne, a nie zewnętrzne (osoby boskie nie pochodzą od czynników będących poza nimi, na zewnątrz, ale od siebie wzajemnie, czyli z wewnątrz). Pochodzenie osób, jako że jest wewnętrzne, odbywa się wewnątrz Boga i jest to opis wewnętrznego życia boskiego. Oznacza to ponadto równość osób w Trójcy Święj. Św. Augustyn wykazał ponadto, iż Bóg istnieje w taki sposób, iż wszystko inne od niego pochodzi.

Augustynizm

Trójca św. – Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św., pochodzą od siebie wzajemnie. Syn Boży, określany mianem Logosu, Słowa, pochodzi odwiecznie od Ojca. Odbywa się to przez tzw. zrodzenie (łac. generatio). Konsekwencją takiego pochodzenia jest podobieństwo Syna do Ojca, bycie na jego obraz. Logos, czyli Syn, oświeca każdego rodzącego się człowieka, stąd też w człowieku są prawdy ostateczne i konieczne, do których nie dochodzi sam. Świat, w którym żyje człowiek, jest zmienny, istnieją jednak w nim prawdy niezmienne. Ich źródłem musi być – według św. Augustyna – Bóg, jako jedyny byt niezmienny i dający niezmienność.

Koncepcja stworzenia

Jako że św. Augustyn całość swojego systemu filozoficznego opierał na chrześcijaństwie, stąd też stworzenie świata zostało wywiedzione od Boga. Bóg stworzył świat ex nihilo – z nicości, z niczego. Jedyną przyczyną stworzenia była boska wola stwórcza. Można więc na tej podstawie wysnuć wniosek, iż Bóg stworzył świat również ex amore, czyli z miłości.
Pomiędzy najdoskonalszym bytem, jakim jest Bóg, a ludźmi, bytami niedoskonałymi, znajdują się aniołowie. W hierarchii bytów stworzonych poniżej człowieka znajduje się materia.

Człowiek i poznanie

W koncepcji człowieka i jego możliwości poznania widoczne są silne wpływy Starożytności, w które wplecione zostały przez filozofa wątki chrześcijańskie.
Definicja człowieka, którą posługiwał się Augustyn, została zaczerpnięta od starożytnego filozofa Platona – człowiek jest duszą, posługującą się ciałem. Jak widać, człowiek jest przede wszystkim duszą – niecielesną, intelektualną, wieczną i niezmienną. Dusza może istnieć samodzielnie, bez kontaktu z ciałem, ciało nie wpływa na duszę. Człowiek w świecie istnieje pomiędzy bytami wyższymi, czyli aniołami, a niższymi, czyli zwierzętami. Człowiek, świadomy takiego umiejscowienia pośród stworzenia, jest wewnętrznie rozdarty i pozostaje w konflikcie pomiędzy swoją cielesnością a duchowością.

Etyka

Św. Augustyn korzystał z koncepcji prawa naturalnego Prawo naturalne –
Jest to prawo, które zostało wpisane w serce i duszę człowieka nie przez niego samego, ale przez Boga. Jest to prawo niezmienne, każdy człowiek jest zdolny do jego odczytania. Są to podstawowe zasady moralne wpisane we wnętrze każdego człowieka. Jak zauważył Augustyn, świadomość tychże zasad wpisanych w serce człowieka to sumienie.

Polityka

Najsłynniejszym dziełem św. Augustyna, odnoszącym się do sfery polityczno-społecznej, jest De civitate Dei, czyli O państwie bożym.
Człowiek w swoim dążeniu do ideałów nie jest sam. Pomaga mu w tym instytucja państwa – czyli grupa ludzi, którzy dążą do dobra wspólnego. Państwa dzielą się na dwa rodzaje – państwo Boże i państwo ziemskie. Choć chrześcijanie żyją w przemijających państwach ziemskich, to mimo to łączy ich wspólna miłość do Boga. Kościół więc jest państwem, bowiem tworzą go ludzie przesiąknięci ideałem dążenia do Boga. Państwo niebieskie – Boże – Kościół – dąży do dóbr i pokoju niebieskiego, a jego celem ostatecznym jest zbawienie wszystkich jego członków.

Historia świata jest historią zmagania się dwu porządków – państwa Bożego oraz państwa ziemskiego. Zasada dobra wspólnego jest zaś pokój, który tworzy porządek. Istnieje wojna sprawiedliwa, która służy zaprowadzeniu pokoju – w takim przypadku jest etycznie usprawiedliwiona.
Święty Augustyn jest także autorem słynnej maksymy „Diloge et quod vis fac” – czyli „Kochaj i rób co chcesz”
Podsumowanie filozofii św. Augustyna – główne założenia
• Bóg jako dobro najwyższe – Absolut;
• By poznać Boga, należy najpierw poznać swoją duszę, czyli miejsce wewnątrz człowieka, w którym mieszka prawda;
• Boga można bardziej poznać przez wolę i wiarę, a nie rozum;
• Świat stworzony przez Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło;
• Istnieje dobro absolutne;
• Człowiek czyni zło, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga;
• Bóg jest dobry i zbawia człowieka.

Tomizm

Św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1274) jest niewątpliwie najbardziej znanym i największym filozofem epoki średniowiecznej, a – zdaniem wielu naukowców – również epok następnych. Stworzył on kompleksowa teorię filozoficzną, obejmującą całość zagadnień, jakie były ważne dla ówczesnego społeczeństwa oraz dla nauki. Połączył myśl arystotelesowską z myślą chrześcijańską.

Św. Tomasz z Akwinu był dominikaninem. Urodził się w 1225 roku w bogatej rodzinie, jako syn hrabiego. Gdy rodzina dowiedziała się, iż ich syn chce wstąpić do zakonu – i do tego żebraczego – usiłowała siłą nakłonić Tomasza do zmiany decyzji. Nie udało się to jednak i Tomasz wstąpił do zakonu.

Do jego najważniejszych dzieł zaliczamy: Summę teologiczną, Summa contra gentiles (czyli Sumę przeciw poganom). Św. Tomasz opisał w nich swoją teorię na temat Boga, człowieka, możliwości poznania, etyki, polityki.

Uważał, iż człowiek swoim rozumem może pojąć wszystko, w ten sposób próbował też wytłumaczyć istnienie Boga (poprzez stworzenie tzw. 5 dróg dowodzących istnienia Boga). Drogą do poznania Boga miała być obserwacja świata.

Polityka

Św. Tomasz zastanawiał się, jaki ustrój jest najlepszy. Spośród trzech ustrojów – monarchii, arystokracji i demokracji – stworzył koncepcję ustroju idealnego. Brał on najważniejsze elementy ze wszystkich pozostałych ustrojów. Z monarchii czerpał koncepcję rządów jednostki, co tworzyć miało jedność społeczeństwa oraz skuteczność rządów. Z arystokracji – grupę doradców, która pomaga jednostce rządzącej podejmować decyzje. Z demokracji zaś – wybieranie rządzących w wyborach.

Etyka

Dobro i zło może być rozpatrywane przez każdego człowieka i przez jego intelekt (a nie wolę, bowiem wola służy do „chcenia”, a nie poznania dobra i zła). Sumienie, które jest obecne w każdym człowieku, pozwala mu na ocenę dobra bądź zła. Dobre działanie rodzi w człowieku cnotę, czyli usprawnienie do czynienia dobra.

Człowiek

Człowiek jest istotą duchowo-cielesną. Jest złożony z duszy i ciała. Człowiek po śmierci nadal żyje w postaci duszy, ale nie jest już w pełni człowiekiem – brakuje mu bowiem ciała. Człowiek jest ponadto istotą społeczną, stąd też naturalnym dla niego środowiskiem są różne społeczności. Najwyższa ze społeczności, w których człowiek może się zrealizować, jest państwo.

Bóg

Św. Tomasz stworzył tzw. dowody na istnienie Boga, nazywane także drogami św. Tomasza do uznania istnienia Boga.
5 dróg św. Tomasza prowadzących do uznania istnienia Boga (tzw. dowody na istnienie Boga):
• Droga z ruchu. Każdy ruch wymaga, by był byt – obiekt, który jest poruszany i taki, który porusza. Tomasz pytał, kto porusza obiektem poruszającym. Gdyby poruszał się on sam z siebie, to musiałby być odwiecznym, a tak nie jest w przypadku żadnych istot. Stąd też wymagany jest poruszyciel z zewnątrz – Bóg.
• Droga z przygodności rzeczy. Obiekty, byty, nieustannie się zmieniają, powstają i giną. Ich istnienie nie jest konieczne, ale tylko możliwe. To zaś, co jest możliwe, domaga się istnienia bytu koniecznego, który byłby początkiem dla wszystkich innych bytów.
• Droga ze stopni doskonałości. Żadna z rzeczy przygodnych, istniejących na świecie, nie jest doskonała w stopniu najwyższym – może się tylko zbliżać do doskonałości. Musi istnieć byt, który miałby w sobie wszystkie doskonałości w stopniu najwyższym, absolutnym.
• Droga z celowości. Wszystkie rzeczy, byty, ciała, mają jakiś cel i ze względu na niego działają. Stałość, z jaką ten cel osiągają, nie jest przypadkowa. Musi istnieć byt, który tymi dążeniami kieruje.
• Droga z przyczynowości. Droga ta przedstawia byt w jego przyczynach wewnętrznych i zewnętrznych. Byt nie jest sam z siebie swoją przyczyną, nie pochodzi sam od siebie. Jedyną możliwością zaistnienia bytu jest przyczyna zewnętrzna. Przyczyna taka nie może być bytem stworzonym, bowiem sama jest przyczyną bytów stworzonych. Tym samym musi być istotą niestworzoną - Bogiem. BYT (w rozumieniu św. Tomasza) – to, co realnie istnieje.
Cechy charakterystyczne tomizmu to:
• punktem wyjścia jest pierwotne, przednaukowe poznanie bytu - poznanie potoczne. Byt istnieje niezależnie od tego czy został poznany, jego strukturę stanowią: akt istnienia, forma i materia
• podstawowe pojęcia to akt (urzeczywistnienie) i możność (potencjalność) oraz istota i przypadłość. Ruch w tomistycznym ujęciu znaczy przede wszystkim przechodzenie ze stanu możności, do urzeczywistnienia i na odwrót (przemijanie).
• prawda, dobro i piękno to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Każdy byt w sposób naturalny dąży pełnego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonałości).
• dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów.
• człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze.

Franciszkanizm

Św. Franciszek z Asyżu żył w latach 1182 – 1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy braci mniejszych, nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.

Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny – tzw. franciszkanizm. Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym.

Główne założenia franciszkanizmu:
• życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;
• sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;
• radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;
• ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;
• ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";
• wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus;
• ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć.
Inne nurty - scholastyka, filozofia arabska, spór o uniwersalia

Scholastyka

Twórcami scholastyki byli [b]Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. [/b]Scholastyka jest to pewien okres w filozofii chrześcijańskiej, zbiór nurtów, których podstawowym założeniem była próba uzgodnienia prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne składało się komentowanie tekstu, dyskusja i wyciąganie wniosków.
Podstawowe założenia scholastyki:
• Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
• Metody rozumowego dowodzenia przejęto z [i]Logiki[/i] Arystotelesa.
• Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.
Boecjusz (Anicus Maulinius severinus Boetius)
Temu filozofowi zawdzięczamy definicję osoby – indywidualna substancja natury rozumnej.

On także podzielił i zaklasyfikował nauki na dwie grupy: tzw. trivium stanowiły: gramatyka, retoryka oraz logika. Tzw. quadrivium tworzyły natomias:t arytmetyka, geometria, astronomia oraz muzyka.

Filozofia arabska

W X wieku filozofia w Europie przeżywała kryzys i rozwijała się głównie w Arabii. Na język arabski tłumaczono dzieła najważniejszych starożytnych myślicieli, m.in. Arystotelesa, którego pisma dotarły do Europy przez Arabię i na łacinę przetłumaczono je z języka arabskiego.

Najsłynniejszym filozofem arabskim był Awicenna. Jego pełne „nazwisko” brzmi: Abu Abi Al-Husejn Ibn Abn Allah Ibn Sinna. Napisał słynną Summę filozoficzną. W jego dziełach można zauważyć, iż interpretował oraz obficie korzystał z filozofii i dorobku Arystotelesa, tłumacząc go jednak na sposób platoński. Istnienie Boga tłumaczył przez tzw. argument Nieporuszonego Poruszyciela.

Drugim wielkim filozofem arabskim jest Awerroes (czyli Ibn Roszd). Uznawał on, iż najważniejsze prawdy zawarte są w filozofii – są one niezmienne i wieczne. Prawdy, którymi zajmuje się dialektyka, są „prawdopodobne”. Najgorszym rodzajem prawd dla Awerroesa były prawdy wiary i religii.
Św. Anzelm z Cantembury

Ten filozof dokonał dużo dla rozwiązania jednego z ważniejszych średniowiecznych sporów filozoficznych, a mianowicie sporu dialektyków i antydialektyków (czyli sporu filozofii i teologii bądź też rozumu i wiary). Uznał, iż najpierw musi zaistnieć wiara, która człowieka oczyszcza i kształtuje. To wiara oczyszcza intelekt z grzechu i prowadzi do prawdy. Tak oczyszczony umysł napędzany jest do wiedzy. Św. Anzelm stworzył, podobnie jak św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu, tzw. dowody na istnienie Boga.

Spór o uniwersalia

Średniowiecze jest tą epoką, w której rozgorzał bardzo mocno spór o tzw. uniwersalia (inaczej powszechniki). Dotyczył on tego, czy rzeczy istnieją w rzeczach, czy też poza rzeczami, czy też może są tylko nazwami. W sporze tym ujawniły się trzy grupy poglądów:
• realizm – uniwersalia istnieją w rzeczach, w rzeczywistości;
• idealizm – istnieją poza rzeczami, jako idee, to pojęcia naszego myślenia;
• nominalizm – są to tylko nazwy, nie mają swoich odpowiedników w rzeczywistości;

Literatura Średniowiecza

Cechy charakterystyczne literatury średniowiecznej (dwujęzyczność, dydaktyzm, alegoryczność i in.)

Dwujęzyczność, uniwersalizm

W Średniowieczu do najlepiej wykształconej warstwy społecznej należało duchowieństwo. Stąd też to duchowni tworzyli kulturę i wpływali na jej kształt. Dlatego większość dzieł tworzona była po łacinie (która była oficjalnym językiem liturgii kościelnej), co pomagało w ich odbiorze we wszystkich krajach. Z czasem zaczęły się kształtować języki narodowe. Dorobek literacki Średniowiecza był więc dwujęzyczny – powstałe wtedy teksty można podzielić podzielić na te napisanie po łacinie i w językach narodowych.

Dydaktyzm

Podstawowym celem literatury średniowiecznej było wychowywanie, budowanie ładu moralnego, potępianie zła i pokazywanie ideałów dobrego postępowania. W utworach często pokazywane są wzorce dobrego postępowania, tzw. wzorce parenetyczne.

LITERATURA PARENETYCZNA (z gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) literatura kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Literatura ta przedstawiała idealne wizerunki nosiciela jakiejś roli. Do wzorców parenetycznych możemy zaliczyć wzorzec idealnego rycerza, świętego czy władcy.[/c]

Wzorcami idealnych rycerzy byli: Tristan (Dzieje Tristana i Izoldy), Roland (Pieśn o Rolandzie), Lancelot czy król Artur (Opowieści Okrągłego Stołu). Wzorcami świętych – św. Aleksy (Legenda o świętym Aleksym), św. Franciszek (Kwiatki św. Franciszka), ideał władcy (Bolesława Chrobrego) znajdziemy w Kronice Galla Anonima.
Dydaktyzm literatury średniowiecznej polegał także na tym, że często dostarczała konkretnych wskazówek określających, jak powinno wyglądać życie codzienne. Przykładem takiego utworu jest wiersz Słoty (O zachowaniu się przy stole).

Alegoryczność

Ważną rolę w Średniowieczu odgrywało alegoryczne interpretowanie Pisma świętego, dzieł klasycznej literatury greckiej i rzymskiej oraz sztuki. Alegoria (z gr. „allegoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek – alegoria zagrożonego lub upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą – sprawiedliwość. Granica między symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np. symbolika róży) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań.

Na czym polegała alegoryczność literatury Średniowiecza? Rzeczy widzialne, zmysłowe, traktowano wówczas jako znaki tego, co niewidzialne. Cały świat uważano za Bożą księgę, napisaną przez Stwórcę w jakimś tajemniczym alfabecie, wymagającym odczytania go. Pewne przedmioty, zwierzęta czy kolory miały konkretne znaczenia alegoryczne, raczej stałe, zakorzenione w kulturze. I tak np. biel oznaczała dziewictwo, czerwień – miłość, żółć – zdradę, drabina – drogę do nieba, lilia – czystość, lew, pychę, las – grzech pokusy świata. Alegorie obecne były zarówno w literaturze (dużo znajduje się ich w Boskiej Komedii Dantego i w Opowieściach Okrągłego Stołu), jak i w sztuce, zwłaszcza w malarstwie.

Stosunek Średniowiecza do Antyku

Błędnie uważa się, że Średniowiecze zaprzepaściło dorobek Antyku, odkryty na nowo dopiero w Renesansie. Cechą charakterystyczną umysłowości średniowiecznej było dążenie do syntezy całego dorobku kultury europejskiej. Ówcześni myśliciele mieli ogromne zaufanie do ksiąg – uważali, że to, co zostało w nich napisane, musi być prawdziwe. Próbowali więc połączyć ze sobą fakty znane zarówno z literatury pogańskiej, jak i chrześcijańskiej.

Z dzieł antycznych znano przede wszystkim pisma Arystotelesa, którego bardzo ceniono w Średniowieczu. Ze względu na słabą znajomość starożytnej greki dzieła innych antycznych filozofów (np. Platona) czytano jedynie z przekładów łacińskich. Bardzo ceniono antyczną literaturę rzymską, która była dobrze znana – Horacego, Wergiliusza, Owidiusza, Cycerona. Wzorców dostarczała oczywiście także Biblia. Warto zaznaczyć, że literatura Średniowiecza brała tematy i motywy z jednej strony z Antyku pogańskiego i chrześcijańskiego, a z drugiej – z własnych, europejskich podań, mitów i legend.
Eposy i romanse rycerskie, chanson de geste

Kultura rycerska, która zaczęła się kształtować w epoce wieków średnich, stworzyła nowe formy życia towarzyskiego. Ludność chętnie zaczęła chodzić na zamki, by tam słuchać opowieści o wielkich bitwach i odważnych rycerzach. Na zamkach można było spotkać wędrowne trupy aktorów i bardów (w Niemczech zwani meistersingerami lub minnesingerami, we Francji trubadurami lub truwerami, na Litwie wajdelotami, w Skandynawii – skaldami, a w Polsce – igrcami lub rybałtami), którzy wykonywali pieśni sławiące rycerskie wyprawy. Legendy i pieśni, które wykonywano na zamkach, były najczęściej anonimowe. Ich pieśni miały dwojaką formę – ballad rycerskich oraz eposów rycerskich.

Terminem chanson de geste (dosł. pieśń o czynach nazywamy francuską odmianę eposu rycerskiego, opowiadającego o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów. Do najbardziej znanego chansone de geste należy Pieśń o Rolandzie.

Do innych znanych eposów należą:
• O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (angielski),
• Pieśń o Nibelungach (niemiecki),
• Pieśń o Cydzie (hiszpański),
• Słowo o wyprawie Igora (ruski)

W XIII i XIV wieku w literaturze zaczęły dominować romanse rycerskie, oparte na podobnych wątkach co eposy, ale przedstawiające innego bohatera. Nie był to już zimny i wyrafinowany rycerz, ale czuły (choć nadal waleczny) kochanek. Najbardziej znanym romansem rycerskim są Dzieje Tristana i Izoldy.

Hagiografia

Hagiografia jest to nurt literatury średniowiecznej, który zajmował się opisem żywotów świętych. Nazwa pochodzi od greckich słów hagios graphein (pisanie o świętych). Utwory o zabarwieniu hagiograficznym pisano w celach parenetycznych, dydaktycznych.[c]LITERATURA PARENETYCZNA (z gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) literatura kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Literatura ta przedstawiała idelane wizerunki nosiciela jakiejś roli. Do wzorców parenetycznych możemy zaliczyć wzorzec idelanego rycerza, świętego czy władcy. Utwory hagiograficzne (zgodnie z wymogami parenezy) kreowały postaci wyposażone w cechy, które należało naśladować. Akcentowały ideał ascezy, pokory, podkreślały wartość męczeństwa i śmierci poniesionej za wiarę.

W literaturze wykształciły się dwa wzorce osobowe świętych:
1. Święty asceta, który rezygnuje z majątku i, żyjąc w biedzie, znosi wszelkie upokorzenia i męki w imię miłości do Boga;
2. Święty bojownik, który z niewiernymi walczy w obronie wiary katolickiej; wzorzec ten stał się szczególnie popularny, kiedy organizowano wyprawy krzyżowe i stawano w obronie Europy przed Islamem.

Różna była wartość literacka utworów – wiele z nich przetrwało do dziś w literaturze, inne nie wytrzymały próby czasu. Żywoty świętych pisane były zarówno wierszem, jak i prozą. Jedne występowały jako utwory samodzielne, inne układane były w cykle (np. Złota legenda Jakuba de Voragine).

W literaturze hagiograficznej zauważyć można kilka wyróżników konstrukcyjnych: utwory zaczynały się od inwokacji, uroczystego zwrotu skierowanego do Chrystusa, by dopomógł w stworzeniu doskonałej opowieści o życiu świętego. Trzon opowiadania hagiograficznego stanowiła opowieść o życiu bohatera. Zawarte są tu informacje o jego pochodzeniu, życiowych wyborach i ich motywach. Utwór zazwyczaj kończy się cudowną śmiercią bohatera. Fabułę typowego żywotu można ułożyć w pewien schemat hagiograficzny:
• Prolog – przyczyny opisywania żywotów świętych. Narrator musi się niejako wytłumaczyć przed świętymi i przeprosić za swoją nieudolność względem boskiego ideału. Błaga Boga o pomoc w pisaniu o świętych Pańskich.
• Opis narodzin świętego.
• Cudowne dzieciństwo.
• Młodość świętego – objawienie się świętości.
• Małżeństwo, czas związany ze ślubem czystości.
• Opuszczenie domu rodzinnego przez ascetę – święci rodzili się przeważnie w bogatych domach, co było poniekąd symptomem ich szczególnej łaski, musieli też mieć co porzucać, aby ich ofiara była znacząca.
• Cuda czynione przez świętych za życia.
• Prześladowanie, umartwienie ciała.
• Męczeńska śmierć świętego, często zaakcentowana pojawieniem się Boga.
• Cuda czynione po śmierci.

Hagiografia

Do najważniejszych żywotów świętych zaliczamy:
• Legenda o św. Aleksym
• Złota legenda Jakuba de Voragine. Powstała w XIII wieku. Jest to zbiór średniowiecznych legend o świętych.
• Kwiatki św. Franciszka
• Vita Antonii (IV w.) – najstarsze dzieło hagiograficzne
• Żywoty świętych Pańskich i nowego Zakonu (1579) Piotra Skargi – najstarsza polska hagiografia
• Żywot św. Stanisława Wincentego z Kielc
• Żywot św. Stanisława i bł. Kingi Jana Długosza

Wizerunki śmierci - dance macabre (taniec śmierci) i inne
Człowiek epoki Średniowiecza traktował śmierć jako naturalny etap w życiu każdego stworzenia, również człowieka. Był oswojony z umieraniem, bowiem śmierć towarzyszyła każdemu od najmłodszych lat – na oczach wszystkich umierali członkowie rodzin, na ulicach umierali biedacy i żebracy. Pamiętajmy, że w Średniowieczu przeszły przez Europę wielkie zarazy, które z jednej strony znieczuliły ludzi na widoki agonii, a z drugiej strony uświadomiły im nieuchronność ludzkiego umierania. Śmierć była dla człowieka tylko zmianą jakościową – przejściem do innego, lepszego świata, a nie końcem życia. Stąd też przerażeniu towarzyszyła swoista fascynacja motywem śmierci.

Śmierć była w Średniowieczu przedstawiana na różne sposoby:
• kościotrup z kosą,
• rozkładające się ciało,
• śmierć prowadząca w makabrycznym korowodzie przedstawicieli wszystkich stanów - tzw. taniec śmierci (dance macabre).
• tzw. "sztuka dobrego umierania" (ars bene moriendi) - śmierć osób cnotliwych przedstawiana była jako moment szczególny, odpowiednio wyreżyserowany
Stosunek ludzi Średniowiecza do śmierci wiązał się z wieloma, czasami kontrastywnymi postawami:
• zafascynowaniem dramatycznymi scenami, lubowaniem się w widokach rozkładających się ciał,
• lękiem przed śmiercią,
• świadomością, że śmierć zrównuje wszystkie stany, ponieważ wszyscy jej podlegają (widać to szczególnie w "tańcu śmierci"). Śmierć łączyła i zrównywała wszystkich, była najbardziej egalitarnym zjawiskiem, przed którym nikt nie mógł uciec.
Utwory średniowieczne, w których pojawia się motyw śmierci, to:
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią,
• Wielki Testament Franciszka Villona,
• Dusza z ciała wyleciała... ,
• Skarga umierającego,
• Oto usta już zamkniona.

Kroniki

Dzieła historyczne, kronikarskie, były doskonałym sposobem nauki wzorców osobowych. Historia była bowiem uważana za zbiór wzorców godnych naśladowania, stale aktualnych. W historii ważne były nie tyle zmiany i procesy, co postawy, dokonania, gesty, charaktery.
Najważniejsze polskie kroniki to:

Kronika Galla Anonima

Gall Anonim przybył do Polski ok. XII wieku, najprawdopodobniej z terenów Francji (stąd wzięło się jego imię – Gall). Był kronikarzem Bolesława Krzywoustego. Dla księcia Bolesława, jako zapłatę za pobyt na jego dworze, spisał kronikę dynastii Piastów. Jego kronika składa się z trzech ksiąg, jej zapisy kończą się na ok. 1113 roku. Nazywana jest czasem tzw. kroniką trzech Bolesławów, ponieważ opisuje dzieje trzech władców polskich o tym imieniu: Bolesława Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego.

Kronika Wincentego Kadłubka

Wincenty Kadłubek, żyjący w latach ok. 1150-1223, stworzył kronikę, zawierającą liczne legendy. To w niej odnajdujemy m.in. legendę o królu Kraku, smoku i Wandzie, co Niemca nie chciała, a także legendy o walkach Polaków z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem.
Kadłubek był krakowskim biskupem. Swoją kronikę stworzył na wzór innych średniowiecznych kronik europejskich. Fakt, iż Kadłubek szukał korzeni polskości w Starożytności, uznany został w późniejszych epokach za ciemnotę i naiwność kronikarza. W czasach Kadłubka nie było to jednak niczym dziwnym – każdy europejski naród usiłował nadać sobie ważność poprzez połączenie swojej historii z historią wielkich postaci starożytnego świata.
Kadłubek tworzył swoja kronikę w czasie rozbicia dzielnicowego. Związany był z Kazimierzem Sprawiedliwym. Swoje rozważania na temat dziejów Polski Kadłubek zakończył na XIII wieku, opisując wszystkie polskie dzielnice. W dziele widać typowe dla całej epoki przeświadczenie, iż historia jest nauczycielką, dającą wzory do naśladowania i pokazującą pozytywne ideały.

Kronika wielkopolska

Pochodzi z końca XIII wieku. Zawiera m.in. legendę o Lechu, Czechu i Rusie. Odnaleźć w niej możemy także opowieści rycerskie.
Kronika Jana Długosza (tzw. Roczniki)
Jan Długosz (1415-1480) był współpracownikiem biskupa Oleśnickiego, a następnie związał się z dworem króla Kazimierza Jagiellończyka, gdzie zajmował się m.in. nauczaniem królewskich synów.
Jego Roczniki składają się z 12 ksiąg. Przestrzegana jest w nich ściśle chronologia wydarzeń, a krytyce poddane są niektóre źródła, z których autor korzystał. Dzieło to jest nazywane zwiastunem Renesansu – widoczne jest to m.in. w dążeniu do okrycia prawdy historycznej, krytycznej metodzie analizy źródeł, prostocie i jasności wypowiedzi, używaniem doskonałej łaciny bez naleciałości oraz w plastycznych opisach.

Teatr i dramat średniowieczny

Dramat był najwolniej rozwijającą się dziedziną średniowiecznego piśmiennictwa. Genezy średniowiecznego dramatu należy dopatrywać się we wpisanych w rok kościelny obrzędach liturgicznych, które były teatralizowane. Do najważniejszych należy zaliczyć procesję Niedzieli Palmowej, nawiedzenie grobu Chrystusa i inne związane w Wielkim Tygodniem oraz „jasła” – obrazy stajenki betlejemskiej, wzbogacane śpiewem i grą aktorską. Tego typu twórczość sceniczną, związaną ściśle z obrzędami

Kościoła nazywamy dramatem liturgicznym.

Innymi gatunkami dramatycznymi, które rozwijały się w Średniowieczu na ziemiach polskich, są misterium i moralitet. Misterium przedstawiało różne sceny biblijne i apokryficzne, a także fakty z żywotów świętych. Misterium początkowo odgrywano w kościołach, potem przeniosło się na plan miejski. Przestrzeń sceniczna miała charakter symultaniczny – widz mógł jednocześnie oglądać wydarzenia rozgrywające się na różnych planach. Misteria stanowiły sztukę społeczności miejskich. Jedynym zachowanym polskim misterium jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.
Moralitety tworzono dla przedstawienia istoty ludzkiej wobec wyboru i skutków zbawiennego lub zgubnego postępowania, zwłaszcza w sytuacjach krańcowych, bo przedśmiertnych. Moralitet był zwykle schematyczny, przejrzysty w intencjach i budowie, miał jasno określony wydźwięk dydaktyczny. Jego bohaterem był tzw. everyman – człowiek-każdy, człowiek uniwersalny, na którego miejscu mógł postawić się każdy widz. Bohater ten był stawiany wobec upersonifikowanych mocy dobra i zła, które wpływały na jego życie. Jedyną, urywkową zbieżność polskiej literatury tamtego okresu z gatunkiem moralitetu dostrzec można w dialogowej wersji Skargi umierającego.
Innymi dramatycznymi gatunkami średniowiecznymi były: mirakle, farsa, komedia elegijna, intermedium.

Gatunki literatury średniowiecznej

GATUNKI EPICKIE:
Epos rycerski – podgatunek eposu, rozwijający się w Średniowieczu, opowiadający o czynach walecznych rycerzy.

Romans rycerski – rozbudowany utwór narracyjny, o fabule zwykle jednowątkowej, obfitujący w zawikłane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mające najczęściej charakter awanturniczo-erotyczny.

Chanson de geste – pieśń o czynach. Gatunek ten należący do jednego z najstarszych w Średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci legendarnych, bądź też historycznych. Obejmował francuskie poematy epickie z XII-XIII wieku. W utworach należących do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi (na przykład Roland). Twórców chansons de geste nazywano truwerami, zaś ich wykonawców – żonglerami. Początkowo utwory były przekazywane drogą ustną. Zazwyczaj były śpiewane przez żonglerów, którzy wędrowali od zamku do zamku, przyjeżdżali na odpusty i wszędzie, gdzie tylko się pojawiali, śpiewali pieśni o bohaterskich czynach przy akompaniamencie muzyki. Dopiero w późniejszych czasach utwory te zostały spisane i dzięki temu przetrwały do naszych czasów.

Od początku XIII wieku mówiono o trzech grupach chansons de geste:
- Cykl królewski, związany z osobą króla Karola Wielkiego (tj. Pieśń o Rolandzie)
- Cykl Garina z Monglane; centralną postacią jest tu Wilhelm z Orange.
- Cykl „buntowników”, czyli nieposłusznych wasali.

Granica między eposem rycerskim, chanson de geste i romansem rycerskim jest płynna, często trudno jest dokładnie sprecyzować, który utwór należy do którego z gatunków. Na pewno można powiedzieć, że chanson de geste rozwijał się stosunkowo wcześnie, w XII-XIII wieku, i generalnie tym terminem określamy dzieła literatury francuskiej. Romans rycerski rozwijał się później. Chanson de geste można też traktować jako odmianę eposu rycerskiego.

Apokryf– anonimowy tekst związany tematycznie z Biblią, nie należący jednak do kanonu ksiąg biblijnych. Uzupełnia historie biblijne licznymi szczegółami i epizodami o atrakcyjnej fabule, ale często sprzeczne z zawartością ksiąg kanonicznych. Uważano, iż teksty te były autorstwa wybitnych postaci w dziejach. Rozwój apokryfów przypada głównie na II i III wiek po Chrystusie. Utwory te wypełniały luki Pisma Świętego w tych miejscach, które dotyczyły np. codziennego życia Jezusa, Maryi, Apostołów. Legendarne motywy apokryficzne rozpowszechniły się w Średniowieczu w wielu utworach narracyjnych, zwłaszcza w hagiografii.

Żywoty świętych – legendy o życiu i czynach świętych. Często były łączone w zbiory – historie o życiu wielu świętych.

Legenda– opowieść o treści fantastycznej, nasycona cudownością i niezwykłością, zazwyczaj z życia świętych. Zawierała oczywiście także elementy prawdziwe, takie, które faktycznie zdarzyły się w życiu danej osoby.

Kazanie – rodzaj przemówienia o tematyce religijnej, wygłaszanego przez kapłana podczas liturgii, komentującego tekst z Pisma Świętego. Kazanie wykłada podstawy wiary, przekazuje nauki moralne. Praktyką kazania zajmuje się homiletyka.

Kronika – gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi.
Roczniki (annały) – utwory przedstawiające wydarzenia w porządku chronologicznym. W odróżnieniu od kronik przekazywały jedynie suche fakty.

GATUNKI LIRYCZNE:
Pieśń – najstarszy gatunek liryczny, związany genetycznie z muzyką. W budowie pieśni zachowane zostały istotne cechy, łączące ją z muzyką: podział na strofy, powtarzający się układ wersów, wyrazista rytmizacja, regularne rymy, paralelizmy leksykalne i składniowe, powtórzenia. Pieśni w Średniowieczu obejmowały tematykę zarówno świecką, jak i religijną.
Lament (plankt, żale) – utwór poetycki opisujący żałobę, ból, nieszczęście, wyrażający bezradność wobec wyroków losu.

GATUNKI DRAMATYCZNE:
Dramat liturgiczny – inscenizacja fragmentów Biblii, osadzona w obrządku liturgicznym Kościoła. Dramaty liturgiczne odprawiano w kościołach, były one ściśle podporządkowane obrzędowi religijnemu.

Misterium – gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce religijnej o tematyce biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej. W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej można było je oglądać na placach przykościelnych bądź cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe cykle przedstawień. Ważną cechą misteriów było dostosowanie treści biblijnych do ówczesnej rzeczywistości, swoiste uwspółcześnienie historii zbawienia. Takie uwspółcześnienie odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka. Ważnym elementem okazywał się żart, zabawa, śmiech, wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma Świętego, ale również całej plejady postaci drugorzędnych: żołnierzy, kupców, pasterzy. W ten sposób w misteriach łączono potoczność z religijnością, sacrum z profanum.

Moralitet – udramatyzowana przypowieść na temat ludzkiego życia, zawierająca jasne przesłanie dydaktyczne. Jej bohaterem był everyman – człowiek-każdy, który był stawiany wobec pokus, które na niego czyhają i miał dokonać słusznego wyboru. Bohatera nękały upersonifikowane wartości (np. Dobro, Zło, Pycha, Występek).
Intermedium – niewielki utwór sceniczny o charakterze komicznym, wystawiany w przerwach innego, większego widowiska. W misterium czy dramacie liturgicznym intermedium pełniło rolę przerywnika, wprowadzającego scenki dialogowe o świeckiej tematyce.

Mirakle – obrazy sceniczne z życia Matki Boskiej i świętych. Ukazywały cudowne wydarzenia i interwencje Boga w życie człowieka. Dawały przykłady posłuszeństwa Bożej Opatrzności.

Farsa – wywodzący się z intermediów utwór komediowy. Farsa często posługiwała się żartem, karykaturą, ostrą satyrą. Charakteryzowała się wartą akcją, która wywoływała śmiech publiczności. Rozkwit gatunku przypada na koniec Średniowiecza – wtedy to, w XV wieku, powstała we Francji słynna Farsa o mistrzu Patelenie.
Komedia elegijna – gatunek dramatyczno-epicko-liryczny (z pogranicza rodzajów literackich), uprawiany w XII wieku, głównie we Francji, Anglii i we Włoszech. Pisany dystychem elegijnym (strofą dwuwierszową), po łacinie, jego tematyka była głównie erotyczna. Zawierał mniej lub bardziej rozbudowaną akcję oraz rozwinięte partie dialogowe.

Wiersz zdaniowo-rymowy
Wyróżniki artystyczne wiersza średniowiecznego kształtowały się długo. Z czasem wykształcił się tzw. wiersz zdaniowo-rymowy, który uznaje się za najbardziej charakterystyczny dla epoki. Opiera się on na zgodności rozczłonkowania zdaniowego i wersowego – jednemu wersowi odpowiada jedno zdanie bądź jego część. Co za tym idzie, niedopuszczalne są w tej odmianie wiersza przerzutnie. W wierszu tym występują, choć nieregularnie, rymy. Podstawą rymów często była powtarzalność pewnej formy gramatycznej (tzw. rym gramatyczny). Przeważały rymy parzyste, występowały zarówno męskie, jak i żeńskie, pojawiały się też rymy wewnętrzne (wewnątrz wersu).

Zabytki języka polskiego

Geograf Bawarski (ok. 845)
Jest to księga, spisana około roku 845 w Ratyzbonie dla Ludwika Niemca. Zawiera ona informacje o plemionach słowiańskich zamieszkujących na zachód od Łaby i na północ od Dunaju. Jest to pierwszy dokument, w którym znajdują się (nieliczne) nazwy polskie, np. Wiślanie.

Dagome iudex (990)
Nazwa dokumentu oznacza z łaciny Mieszko powierza, są to pierwsze słowa tekstu, w którym Mieszko I oddaje swoje państwo pod opiekę papieża. Zawiera liczne nazwy miejscowości polskich.

Kronika Thietmara (ok. 1000-1015)
Jest to kronika niemiecka, opisująca m.in. walki polsko-niemieckie. Zawiera kilka polskich nazw, np. przydomek króla Bolesława Chrobrego.

Bulla gnieźnieńska (1136)
Bardzo ważny, przełomowy dla rozwoju języka polskiego zabytek, zwany czasami Złotą bullą. Jest to bulla papieża Innocentego II dla arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. W tym dokumencie papież bierze w opiekę dobra arcybiskupa, wymieniając przy tym nazwy poszczególnych osad, ich lokalizację, a także imiona chłopów. Łącznie w tekście znajduje się 410 wyrazów polskich.
Od jej napisania datuje się w Polsce epokę piśmienną. Wcześniejszy czas to epoka przedpiśmienna.

Księga henrykowska (1270)
Dokument ten opisuje dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem. Objaśniając pochodzenie jednej z nazw wsi należącej do zakonu (Brukolicy), autor księgi przytacza słowa wypowiedziane przez właściciela tej wsi, Boguchwała. Gdy mężczyzna chciał pomóc swojej żonie, mielącej przy żarnach, powiedział: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj (w oryginalnym zapisie: day, ut ia pobrusa, a ti poziwai) Jest to pierwsze zapisane polskie zdanie, które oznacza mniej więcej Daj, niech ja pomielę (dosłownie: pohałasuję), a ty odpoczywaj. Od tego „bruszenia” (jak pisze autor Księgi henrykowskiej sąsiedzi nazwali chłopa Bogwał Brukał, a jego potomstwo i wieś, którą założył –Brukalicy.

Kazania świętokrzyskie (XIV w.)
Jest to najstarszy zabytek prozy artystycznej – pierwsze polskie dzieło literackie. Kazania świętokrzyskie powstały na początku XIV, a może nawet pod koniec XIII wieku. Odnalazł jej w XIX wieku znany polski językoznawca, Aleksander BrŹckner, w bibliotece w Petersburgu. Tekst kazań był pocięty na paski, które posłużyły jako zgiętek pod sznurki przy oprawianiu księgi z klasztoru benedyktynów Świętego Krzyża na Łysej Górze (stąd nazwa kazań). Na ocalałych paskach znajduje się jedno całe kazanie (na dzień świętej Katarzyny) i fragmenty pięciu innych – wszystkie napisane po polsku.

Zadziwia artyzm i doskonałość konstrukcji kazań. Są one tworzone w formie uroczystej wypowiedzi kaznodziejskiej, zgodnie z zasadami sztuki retorycznej. Zawierają apostrofy, alegorie, wyliczenia, paralelizmy. Reprezentują kazania akademickie – skierowane do intelektualistów. Każde kazanie jest zbudowane według tego samego schematu konstrukcyjnego:
1. Temat zawarty w cytacie z Pisma Świętego
2. Temat pomocniczy – przekład cytatu na konkretne sytuacje życiowe
3. Rozwinięcie tematu

Psałterz floriański (koniec XIV w.)
Jest to zbiór przełożonych psalmów. Jego nazwa pochodzi od miejscowości w Austrii - Sankt Florian, gdzie był przez długi czas przechowywany. Każdy psalm zapisany jest w nim w trzech językach (po łacinie, polsku i niemiecku). Został on najprawdopodobniej stworzony dla którejś z kobiet z rodu Andegawenów: Małgorzaty, Marii lub Jadwigi. Przyjmuje się, że był sporządzony na potrzeby Jadwigi – późniejszej królowej Polski.
Kazania gnieźnieńskie (początek XV w.)
Kazania gnieźnieńskie zawierają 103 teksty łacińskie i 10 polskich. Są mniej kunsztowne niż wcześniejsze Kazania świętokrzyskie, pisane były dla szerszego grona odbiorców. Rękopis kazań zachował się w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie (stąd nazwa).
Biblia królowej Zofii (1455)
Inaczej zwana Biblią szaroszpatacką, jest najstarszym polskim tłumaczeniem Starego Testamentu. Została napisana dla królowej Zofii, żony Władysława Jagiełły. Była przechowywana na Węgrzech w bibliotece Saros-Patak.

Psałterz puławski (XV w.)
Zabytek ten jest o tyle ciekawy, że zawiera nie tylko przetłumaczony tekst, ale także jego interpretację. Przed każdym psalmem znajduje się notka interpretująca go w odniesieniu do Chrystusa. Starotestamentowe psalmy zostały więc przez autora Psałterza potraktowane jako zapowiedź przyjścia Zbawiciela.

Zabytkami języka polskiego są także następujące utwory:
• Bogurodzica
• Lament świętokrzyski
• Legenda o św. Aleksym
• Kronika Galla Anonima i inne kroniki
• Satyra na leniwych chłopów
• O zachowaniu się przy stole