Współczesność Orzeszkowej w "Nad Niemnem".

Jak Orzeszkowa widzi swoją współczesność w "Nad Niemnem" ? Czy, i w jaki sposób, odnosi się do przyszłości? System wartości w "Nad Niemnem".

Orzeszkowa żyje w epoce pozytywizmu. Zadaniem powieści Nad Niemnem jest propagowanie idei pozytywistycznych:

- idea pracy – praca jest najważniejszą dla pozytywistów wartością, szczęście można sobie tylko wypracować, do niepodległości Polska ma dojść tylko przez pracę (już nie przez czynną walkę, jak to było w romantyzmie), w Nad Niemnem pozytywnymi postaciami są tylko ludzie pracujący (Benedykt Korczyński, Marta Korczyńska, Jan i Anzelm Bohatyrowiczowie, Justyna Orzelska, Witold Korczyński). Ci ,,bez pracy” są nieszczęśliwi, znudzeni bądź (i) chorzy.

- scjentyzm – wiedza, nauka są prawdziwą wartością. Potrzebę nauki udowadnia m.in. osoba Witolda (postać pozytywna), ma wiele planów na przyszłość – a to dzięki naukom, które pobiera i które będzie umiał spożytkować.

- utylitaryzm – hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. ,,Pasożyci” są w powieści nieszczęśliwi, bezużyteczni, nie widzą sensu w życiu (Różyc, Emilia, Zygmunt, Kirła).

- ziemia jako idea ojczyzny. Patriotyzm jest także ważną wartością w pozytywizmie (więc i w Nad Niemnem), ale jest w nim pojmowany nieco inaczej. Po klęsce powstania styczniowego uznano, że walką niepodległości się nie odzyska (można ją tylko wypracować). Uznawano natomiast, że ziemia polska jest ziemią polską bez względu na zabory i trzeba o tę ziemię dbać, w ten sposób, czynnie czekając na wolność. Taki pogląd głosi Benedykt, Witold, potwierdza go też tryb życia Bohatyrowiczów.

- praca organiczna (społeczeństwo jest jak organizm, trzeba dbać o wszystkie jego części). Porównanie społeczeństwa do organizmu jest adekwatne w przypadku bohaterów Nad Niemnem. Oglądamy tu arystokrację, szlachtę ziemiańską, szlachtę zaściankową – niemal schłopiałą. Tylko ta ostatnia wydaje się być zdrowa, wyższe dotknięte są chorobą i wymagają reform. W dodatku są to warstwy skłócone – trudno więc, by współdziałały w jednym organizmie. Postulat o ,,leczenie” – reformy i pojednanie jest w powieści wyraźny.


W ten sposób Orzeszkowa postuluje o wniesienie w życie idei pozytywistycznych. Jest przekonana, że ich stosowanie przyniesie korzyści w przyszłości. Korzyści dla kraju, społeczeństwa, jednostki.

Miłość także zajmuje wysokie miejsce w systemie wartości w Nad Niemnem. Ci, którzy kochają są szczęśliwi. Marta Korczyńska w młodości odrzuciła Anzelma Bohatyrowicza (bała się pracy), którego kochała. Zapłaciła za to samotnością całego smutnego życia.