Grecja
Małżeństwo
- Niezależnie od okresu, ustroju czy zwyczajów we wszystkich państwach Grecji podstawowymi zasadami, na których opierała się instytucja rodziny, były monogamia i patriarchat.
- Grecy jako pierwsi bardzo rygorystycznie przestrzegali prawa nakazującego posiadanie tylko jednej żony, twierdząc, że poligamia to zjawisko barbarzyńskie, niegodne Greka.
Kobiety – rola
- Kobieta w takim układzie społecznym piastowała zdecydowanie drugorzędną rolę. Były jednak tematy, w których przeważającą rolę pełniły kobiety.
- Nie mając żadnych praw obywatelskich, nie mogła wpływać (przynajmniej oficjalnie) na politykę miasta, nie mogła też zabierać głosu w politycznych sporach. Z drugiej jednak strony znana jest powszechnie przecież rola wyroczni (takich jak ta w Tebach), których wielkie znaczenie dawało do rąk kapłankom olbrzymie możliwości wpływania na bieżące wydarzenia (takie jak wypowiedzenie wojny czy planowanie wyprawy w celu zbudowania nowej kolonii).
- Kobiety zajmowały się też prowadzeniem gospodarstwa domowego.
W przypadku kobiet w starożytności zapomina się, że poza sferą polityczną znajduje się jeszcze sfera gospodarki (na tej najniższej skali gospodarstwa domowego). Zarządzanie domem, planowanie zakupów, kierowanie pracą niewolników - to wszystko stanowiło obowiązek kobiety, której mąż zajmował się polityką albo brał udział w licznych wojnach.
- Nie można również zapominać o ogromnym trudzie i odpowiedzialności, jaką było rodzenie i wychowywanie dzieci. Kobieta - jej rola rozpatrywana w sensie małżeństwa - miała być nie tyle obiektem miłości, ile osobą umożliwiającą spłodzenie i urodzenie nowych obywateli. Dlatego też prawo otaczało opieką tę właśnie społeczną rolę kobiet.
- Istniały instytucje rozwodu, kobieta również miała prawo do ochrony swojego posagu - w praktyce często jednak kobieta była po prostu wyrzucana z domu i musiała szukać schronienia u swoich krewnych. Podobnie jak to będzie w średniowieczu, nie istniała ona jako jednostka - była zawsze albo częścią klanu rodowego albo - w małżeństwie - przypisana konkretnemu mężczyźnie. Mąż bez ograniczeń mógł nawiązywać stosunki seksualne ze służbą, niewolnicami czy prostytutkami. Cudzołóstwo kobiet karano jednak bardzo okrutnie - przy czym kara spadała również na kochanka.
- W Sparcie bezdzietna kobieta mogła utrzymywać pozamałżeńskie stosunki, aby móc urodzić kolejnego, niezbędnego państwu obywatela. Kobieta z okresu kultury kreteńskiej miała większą swobodę i odgrywała znaczniejszą rolę niż w czasach Grecji właściwej. Zabytki kultury kreteńskiej pokazują kobiety w lektykach, tańczące, uczestniczące w zabawach, uprawiające sport, uczestniczące w życiu religijnym, są niewątpliwie odbicie ówczesnej rzeczywistości na Krecie.
- Podobna była sytuacja kobiet była w dobie mykeńskiej, jednak sceny przedstawiające udział kobiet w życiu towarzyskim nie powtórzą się już w epoce klasycznej. W pierwszym okresie państwowości greckiej kobieta korzystała jeszcze z wielu swobód: uczestniczyła w obrzędach religijnych, życiu towarzyskim, była towarzyszką męża.
Jednak w epoce klasycznej kobieta nie tylko nie posiadała praw obywatelskich, ale także była pod władzą mężczyzny. Najpierw ojca, później męża, od którego była całkowicie zależna.
- Całe życie kobiety ateńskiej ograniczało się do zajmowaniem się domem i młodszymi dziećmi. W dni powszednie zamykana była w swoich pokojach, i tylko w czasie świąt mogła je opuścić. W epoce helleńskiej kobiety miały już więcej praw, spotykało się nawet kobiety wykształcone.
Traktowanie kobiet
- Starożytna Grecja to - przynajmniej pod względem politycznym i społecznym – nazywana jest epoką samych mężczyzn.
- Złączenie definicji obywatela z byciem mężczyzną całkowicie izolowało kobiety od życia publicznego.
- Głównym zadaniem kobiet w starożytnej Grecji było rodzenie i wychowywanie dzieci.
- Kobieta miała dużo gorszą sytuację społeczną – miała niewiele praw, a wiele obowiązków.
- Sytuacja kobiet zmieniała się razem z okresami – brak praw, potem w okresie kultury kreteńskiej i mykeńskiej sytuacja stopniowo się poprawiła, aby znów ulec zepsuciu w czasach klasycystycznych.
- Warto wspomnieć, że kobiety mieszkające w Sparcie miały lepszą sytuację społeczną i polityczną, niż Greczynki.
Rzym
Małżeństwo
- Małżeństwa można było zawierać bardzo wcześnie – dolna granica wieku potrzebna do wstąpienia w ten związek wynosiła u dziewcząt 12 a u chłopców 14 lat (w praktyce, zwłaszcza jeśli chodzi o mężczyzn, ta granica była znacznie wyższa). Rodzinę w Rzymie stanowili ojciec (pater familias), matka (mater familias), córki niezamężne, synowie zarówno przed zawarciem małżeństwa jak i po razem ze swoimi żonami i dziećmi, a także niewolnicy.
- Matka zarządzała gospodarstwem i zajmowała się wychowywaniem dzieci, była panią domu i matką rodziny. Jej zależność od ojca czy męża ograniczała się jedynie do spraw majątkowych.
- W Rzymie były znane dwa rodzaje małżeństwa: sine conventione in manum – kobieta nie przechodziła pod władzę męża, jako mężatka nadal była zależna od swojego ojca, nie traciła związku z własną rodziną, zatrzymywała prawo dziedziczenia. Drugi rodzaj to conventio in manum, kiedy to kobieta przechodziła spod władzy ojca pod władzę męża i zostawała przyjmowana przez jego rodzinę. Przy drugim typie małżeństwa z przejściem żony pod władzę męża można wyróżnić trzy rodzaje. Pierwszy to confarreatio - był to typowy rzymski ślub, sposób ten, był najpopularniejszy i najważniejszy - wysokie godności kapłańskie mogły piastować wyłącznie osoby zrodzone z takiego związku. Usus polegał na uznaniu związku za małżeństwo w sytuacji, gdy kobieta przez rok mieszkała w domu mężczyzny i podczas tego czasu nie spędziła poza tym domem trzech lub więcej kolejnych nocy. Sposób ten był dość popularny u zarania Republiki w celu obejścia zakazu małżeństw typu confarreatio między patrycjuszami i plebejuszami. Po usunięciu zakazu w 445 roku p.n.e. forma ta szybko wyszła z użycia. Coemptio polegało na rzekomej sprzedaży kobiety mężowi przez ojca bądź opiekuna. W obecności pięciu pełnoletnich obywateli kobieta wyrażała zgodę na "bycie sprzedaną", a urzędnik z wagą ogłaszał zawarcie transakcji. Sposób ten był dość popularny wśród biedniejszych grup społeczeństwa, gdyż pozwalał uniknąć wydatków koniecznych (kapłani, stroje, ofiary). Forma ta zaczęła wychodzić z użycia pod koniec Republiki, a ostatni taki ślub miał mieć miejsce za panowania Tyberiusza.
Kobiety – rola
- Stopniowo jednak rzymianka stawała się coraz bardziej niezależna, co w rezultacie podprowadziło do całkowite usunięcia opieki męża i ojca nad nią.
Rzymianka tak jak kobieta grecka nie posiadała praw obywatelskich, jednak korzystała ze znacznie większych swobód niż greczynka. Nie tylko nie przebywała cały czas w swoich pokojach, ale przede wszystkim miała prawo do uczestnictwa w życiu towarzyskim, bywała na przyjęciach i ucztach.
- Kobiety mogły się spotykać, a nawet zakładać kluby czy związki zbierające określoną rzeszę kobiet. Największe to np. stowarzyszenie Conventus matronarum. Członkinie tego związku naradzały się często w sprawach dotyczących państwa np. w sprawie złożenia przez kobiety złota i kosztowności na rzecz wojny. Cesarz Heliogabal przemianował nawet to stowarzyszenie na „mały senacik”- senaculum. Przedmiotem jego obrad nie były może sprawy wagi państwowej, ale sprawy bezpośrednio dotykające sytuacji kobiet- zastanawiano się nad strojami, jakie powinny obowiązywać na ulicy, komu przysługuje prawo do korzystania z lektyki itd.
- Rzymianki potrafiły także upominać się o swoje prawa, czego przykładem może być zdarzenie z okresu II wojny punickiej. Podczas wojny wydano ustawę, która zabraniała kobiecie posiadać więcej niż pół uncji złota, używać barwnych strojów oraz korzystać z jazdy powozem. Kobiety pokornie zgodziły się na te rozporządzanie, ale tylko w czasie wojny.
Gdy tylko zapomniano o zniszczeniach wojennych stoczyły burzliwą kampanię, walcząc o przywrócenie dawnego stanu rzeczy. Rzymianki potrafiły zadbać o własny interes, o czym może świadczyć również fakt, że z biegiem czasu mogły nawet sama rozporządzać swoim posagiem zaledwie przy pomocy zorientowanego w tych sprawach niewolnika. Choć kobiety prawnie odsunięte były od spraw państwowych, były w nich dobrze zorientowane i często interweniowały w ważnych lub konfliktowych sprawach.
- W starożytnym Rzymie rodzina stanowiła ramę i narzędzie wychowania. Wszyscy historycy prawa podkreślają szczególnie aspekt rodziny rzymskiej, zwracając uwagę na władzę zwierzchnią, jaką posiada pater familia i na poszanowanie jakim otaczana jest matka. „Rodzina jest w pojęciu Rzymian przyrodzonym środowiskiem, środowiskiem którym dziecko ma rosnąć i kształcić się.” Z drugiej strony w literaturze przedmiotu możemy również odnaleźć wiele kontrowersyjnych wzmianek o rodzinach rzymskich, najczęściej dotyczących kobiety i tego jak była traktowana, które w dzisiejszych czasach budzą zdziwienie a czasem nawet odrazę.
- Rzymskie dziewczynki otrzymywały po urodzeniu amulet, ponieważ pozbawione wsparcia ze strony mężczyzn, potrzebowały nadprzyrodzonej opieki. Ósmego dnia po narodzinach dziewczynka uczestniczyła w specjalnej ceremonii, podczas której zawieszano jej na szyi złote lub srebrne serduszko. Amulet ten nosiła przez całe dzieciństwo. Po ukończeniu 14 lat dziewczyna była gotowa do zamążpójścia. W wieczór poprzedzający ślub odbywał się specjalny obrzęd. Dziewczyna składała wszystkie swoje zabawki na ołtarzu Larów- bóstw domowych. Zdejmowała amulet, teraz miała być pod opieką męża.
- Ojciec w majestacie prawa mógł mordować swoje dzieci. Jeśli chodzi o rozwód, to przeważnie mężczyźni decydowali o końcu małżeństwa. Mąż miał pełne prawo rozwieść się, jeśli żona ukradła mu klucze do piwniczki z winem. Jeśli rozwód następował za zgodą obojga małżonków, określany był jako divortium. Jeżeli z wniosku jednego ze współmałżonków - jako repudium. Praktycznie do początków okresu pryncypatu, czyli do ok. 27 r. p.n.e., repudium mogło nastąpić tylko z inicjatywy mężczyzn.
Traktowanie kobiet
- W Rzymie wszystko było zdominowane przez mężczyzn. Kobieta uważana była za coś gorszego. Przez dłuższy okres kobiety nie miały nawet nazwisk, jedynie imiona.
- Uważano, że białogłowy powinny siedzieć w domu, zajmować się dziećmi i gotować.
- Choć Rzymianie bardzo cenili dziewictwo u pań, to jednak przyszły małżonek nie wymagał, by jego żona była nienaruszona.
- Rzymskie kobiety, podobnie jak Greczynki, miały dużo mniej praw od mężczyzn, np. po śmierci współmałżonka żałoba obowiązywała jedynie żonę, a męża nie, zdradzającą męża kobietę środowisko piętnowało jako cudzołożnicę. Stosunki pozamałżeńskie mężczyzn były natomiast powszechnie akceptowane. W świetle prawa mąż mógł utrzymywać kontakty z kobietami lekkich obyczajów, ale żonie nie wolno było uznawać tego za podstawę do rozwodu i odejścia od partnera. Jednak gdy partner dowiedział się, że jego żona go zdradza miał obowiązek się z nią rozwieść. W sytuacji, gdy zamężna kobieta ma kochanka to i tak cała wina była wpisywana na konto kobiety. Kobieta nie była karana śmiercią bądź więzieniem. Karą za cudzołóstwo był gwałt, głodzenie lub pobicie.
- Rzymskie dziewczyny mogły uważać się za szczęśliwe, jeśli udało im się przeżyć: „Jeśli urodzisz chłopca, opiekuj się nim, jeśli to będzie dziewczynka, niechaj umrze”- pisał niejaki Hilarion w liście do żony. Mężczyźni nie chcieli, aby kobiety zdobywały wykształcenie: „Nie nawidzę kobiet, które czytają”- pisał Juwenal w I wieku naszej ery.
