Humanizm

Pierwsze przejawy humanizmu w kulturze polskiej obserwujemy już w połowie XV wieku w życiu i działalności wybitnych mężów stanu, polityków, dyplomatów, niektórych profesorów Akademii Krakowskiej. Wpływ idei humanistycznych odnajdziemy bez trudu i w mowach Jana z Ludziska i w "Memoriale" Ostroga, w pracy i w dziele średniowiecznego przecież historyka, jakim był Długosz, w korespondencji Zbigniewa Oleśnickiego, ambitnego biskupa, a potem kardynała. Cechuje tych ludzi bardzo duże zainteresowanie kulturą antyczną, szczery podziw dla doskonałych okresów Cycerona czy wierszy Wergiliusza, dbałość o estetykę własnych wypowiedzi, dążenie do naśladowania starożytnych wzorów. Zasięg oddziaływania tych idei początkowo jest stosunkowo niewielki. Tylko nieliczni dokonują analizy wybranych tekstów, starając się obudzić entuzjazm w słuchaczach. Humanistyczna ciekawość świata i ludzi, poszukiwanie nowego modelu postępowania i próba jego realizowania w życiu staje się także początkowo udziałem tylko jednostek.

Jednym z pierwszych działaczy humanistycznych był Grzegorz z Sanoka (ok. 1407-1477), magister wydziału artium Uniwersytetu Krakowskiego. Po latach wędrówek i podróży, które zapewniły mu kontakt z humanistami, wrócił do kraju i jako arcybiskup lwowski osiadł w Dunajowie. Jego dom był pierwszym dworem humanistycznym w Polsce i tutaj znalazł schronienie humanista włoski Filippo Buonaccrosi zwany Kallimachem (1437-1496). Oskarżony o udział w spisku na Papieża, ścigany przez agentów papieskich, opuścił Rzym i po ucieczce pełnej przygód dotarł do Polski właśnie na dwór Grzegorza z Sanoka. Przez pewien czas przebywał w Dunajowie, korzystając z opieki możnego protektora, tak potrzebnej wobec żądań papieża, domagającego się wydania zbiega. Prawdopodobnie dzięki poparciu arcybiskupa dostał się na dwór Kazimierza Jagielończyka, gdzie pełnił funkcję sekretarza, a potem nauczyciela młodych królewiczów. Dorobek literacki Kallimacha jest dość pokaźny i różnorodny. Znalazły się w nim epigramenty miłosne, wiersze adresowane do osób z którymi się zetknął w Dunajowie lub na dworze Królewskim (np. do Jana Długosza), utwory o tematyce teoretycznoliterackiej, politycznej i historycznej. Niewątpliwie najciekawszym utworem jest utwór "O życiu i obyczajach" Grzegorza z Sanoka (De vita et moribus Greborii Sanocensis), ponieważ Kallimach nakreślił w nim ideał humanistyczny, człowieka o wszechstronnych zainteresowaniach, filozofa torującego drogę nowemu poglądowi na świat, działacza dążącego do poprawy otaczającej go rzeczywistości, sprawnego organizatora, a jednocześnie wytwornego estetę.

Kalimach jest też prawdopodobnie autorem traktatu pt. "Rady Kallimachowe" (Consilia Callimachi). Jest to zbiór wskazówek dla panującego, jak ma postępować, aby zapewnić sobie autorytet a państwu -siłę. Tendencje absolutystyczne "Rad" sprawiły, że traktat ten spędzał sen z powiek szlachcie polskiej zatroskanej o własne przywileje. Podczas pobytu w Krakowie Kallimach Nawiązał kontakt z Towarzystwem Nadwiślańskim (Sodalitas Vistulana) -literacką korporacją założoną przez innego obcego przybysza, którego przyciągnęła sława krakowskiej uczelni -Niemca Konrada Celtisa (1459-1508), działającego głównie wśród studentów i propagującego potrzebę reformy Akademii w duchu humanistycznym.

Młodzi, żądni wiedzy i ciekawi świata, coraz częściej wyjeżdżają na studia zagraniczne: zamożni -na własny koszt, biedniejsi -przy pomocy mecenasów: panów świeckich i duchownych, a także zamożnych mieszczan. Największą popularnością cieszyły się uczelnie włoskie, zwłaszcza Padwa, Bolonia i Rzym, a choć nie wszyscy adepci wiedzy troszczą się o dyplomy i tytuły naukowe, ich wyjazdy mają dla kultury polskiej duże znaczenie, umożliwiają bowiem recepcję nowych tendencji panujących w kulturze a zwłaszcza w literaturze. Początkowo jest to dość bierne naśladowanie gotowych wzorów, ale ten okres naśladownictwa trwa krótko, by ustąpić pełnemu rozwojowi piśmiennictwa, różnorodnego pod względem treści i formy: piśmiennictwa w języku łacińskim i w języku narodowym.

Inni przedstawiciele renesansu: Andrzej Frycz-Modrzejewski, Mikołaj Rej, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Szymon Szymonowic.

Epoka renesansu przyniosła wybitne osiągnięcia w niemal każdej dziedzinie życia kulturalnego. Skromne początki twórczości literackiej w języku polskim z okresu średniowiecza uzyskały świetne rozwinięcie w działalności pisarzy renesansowych. Był to nie tylko rozwój żywiołowy. Ludzi renesansu odróżniała od innych pokoleń pełna świadomość znaczenia ich własnej twórczości. Uprawiali ją, z całym przekonaniem realizując świadomie ukształtowany program. Zarówno Rejowskie "[…] iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają", jak i dumne wyznanie Kochanowskiego z "Muzy": "Sobie śpiewam a Muzom […]", dają świadectwo temu programowi, wyrażają go i manifestują niezależnie do indywidualnych różnic w sposobie realizacji. Renesans stworzył również wybitne dzieła literacki pisane w języku łacińskim. Nie była to już łacina zniekształcona naleciałościami średniowiecznymi, lecz wyzyskująca wzory klasyczne, czerpiące z dorobku antycznej myśli i rozwijająca twórczo jej dorobek. Poezja polsko-łacińska, publicystyka polityczna, piśmiennictwo naukowe i użytkowe posługiwały się łaciną, tworząc drugi obok polskiego tor rozwoju literatury, żywotny i ofensywny aż po schyłek epoki. Dwujęzyczność to zresztą stała cecha literatury staropolskiej; renesans zaznaczył się jedynie w jej obrębie wydatnym wzrostem ilościowym i jakościowym utworów pisanych w języku polskim. Literatura był zróżnicowana nie tylko pod względem językowym. Oprócz form poezji uczonej, elitarnej pojawiły się także gatunki czerpiące z tradycji ludowych. Powieść ludowo-mieszczańska, popularna liryka, nowi bohaterowie typu Marchołta czy Sowiźrzała, "Żywot Ezopa" i Bajki Biernata z Lublina -były to utwory, które w niejednym punkcie wniosły pierwiastki nowe. Reprezentowały idee i tendencje środowiska mieszczańskiego lub nawet plebskiego. Tendencje takie pojawiły się także w późniejszej poezji ariańskiej.

Różnorodne odmiany i rodzaje piśmiennictwa służyły ludziom odrodzenia w ich dążeniach do przebudowy świadomości człowieka. Świeckie i humanistyczne treści przedostawały się do takich gatunków i utworów, które do tej pory nasycone były treściami religijnymi. Pieśń i fraszka, elegia i dialog, literatura parenetyczna (tzw. "zwierciadła") i dramat humanistyczny tworzyły nową wizję świata, kreśliły nowy ideał człowieka, aprobowały uroki życia ziemskiego lub postulowały jego przemianę. Literatura żywo reagowała na wydarzenia polityczne, służyła walce politycznej szlachty o władzę i reformy w państwie. Wszechstronność zainteresowań człowieka renesansu przyczyniła się do rozszerzenia sfery tematów literackich. Nie byle jakie miejsce zajęła wśród nich tematyka obywatelska. Indywidualizm renesansowy sprzyjał ujawnianiu się pierwiastków osobistych. W poezji coraz częściej dochodzi do głosu, konkretne, ludzkie "ja". Nic dziwnego, że właśnie wtedy pojawiają się pierwsze wybitniejsze utwory o charakterze autoboigraficznym. Ukoronowaniem tych przemian w poezji była twórczość Jana Kochanowskiego, reprezentatywnego poety "złotego wieku".

Rej, Kochanowski, Frycz-Modrzejewski to trzy czołowe sylwetki pisarzy renesansowych. Mikołaj Rej odgrywał rolę pioniera, zapoczątkował wątki, które następnie przetworzył i rozwinął Kochanowski, tworząc z nich nowe jakości. Na tle publicystki związanej z walką o egzekucje praw szczególne miejsce zajął Frycz-Modrzejewski "ojciec polskiej myśli demokratycznej", propagator równości ludzi wobec prawa, przenikliwy krytyk współczesnego stanu praw, obyczajów i instytucji społecznych. Osiągnięcia twórcze tych trzech pisarzy wyznaczają szczytowe możliwości polskiego renesansu. Oprócz nich działa także cała rzesza pisarzy mniejszego lotu. Do głównych bowiem zasług tej świetnej epoki rozkwitu należało m. in. upowszechnienie kultury humanistycznej w różnych kręgach społecznych.