Roślinność tajgi

Lasy szpilkowe, zwane inaczej borami, są największym lądowym zbiorowiskiem roślinnym na świecie. Na półkuli północnej tworzą pasmo o szerokości blisko 1300 km, które rozciąga się prawie dookoła globu. Zimozielone drzewa tego obszaru rosną tam, gdzie jest zbyt chłodno, by większość gatunków drzew liściastych mogła wegetować i zbyt ciepło, aby występowała tam roślinność typowa dla tundry.

Naturalne obszary lasów iglastych rozciągają się na półkuli północnej. Na półkuli południowej nie spotyka się borów, ponieważ lądy nie sięgają tak daleko w stronę bieguna, jak na północy. Nie ma więc naturalnych zbiorowisk roślinnych o takim charakterze, jak na półkuli północnej. Lasy, które występują w Nowej Zelandii, Tasmanii i południowej części Ameryki Południowej są w istocie lasami mieszanymi strefy umiarkowanej, gdzie spotyka się tylko niektóre gatunki drzew i krzewów iglastych. Aby jakiś las został określony mianem boru, co najmniej osiemdziesiat procent drzew w nim rosnących musi należeć do jednego z gatunków szpilkowych.

Pasmo drzew

W Eurazji lasy szpilkowe tworzą pasmo ciągnące się od Skandynawii, na wschód przez Rosję po północne Chiny. Sięgają one nieznacznie za koło podbiegunowe, a na południu w Chinach do równoleżnika 50 stopni szerokości geograficznej. Znaczne połacie lasów iglastych znajdują się w łańcuchu Himalajów, na Kaukazie, w Alpach i Pirenejach.

W Ameryce Północnej pierwotne zbiorowiska iglaste rozciągają się pasem od wschodu na zachód kontynentu. Linię koła podbiegunowego przekraczają na Alasce i w okolicy ujścia rzeki Mackenzie. Bory rosną też na tym kontynencie w Górach Skalistych.

Na północy lasy szpilkowe graniczą z tundrą i pustynią lodową, a na południu w Azji ze stepem i pustyniami. Określenie „tajga” ma różne znaczenia. Słowem tym określa się przede wszystkim bory północne. Dla niektórych ludzi, słowo „tajga” jest synonimem lasy szpilkowego, a dla innych północną granicą pomiędzy lasem a tundrą. Granica ta nazywana jest lasotundrą albo lasem porostowym. Las występuje w zagłębieniach i dolinach rzek. Ta północna granica lasu nie jest ostra, często ma ona charakter parkowy i jest miejscem występowania wielu gatunków zwierząt.

Typy borów

Są dwa główne typy borów świata: lasy szpilkowe północne, czyli borealne i bory górskie. Las borealny tworzy pasmo okalające kulę ziemską na północy i występuje w chłodniejszych regionach strefy umiarkowanej. Jest on zdominowany przez gatunki drzew szpilkowych. W borach północnych Ameryki Północnej i Azji występuje o wiele więcej gatunków roślin niż w lassach szpilkowych Europy. Rosną tam m.in.: pięcioigłowa sosna amerykańska i dwuigłowa sosna Banksa. Niektóre gatunki północno amerykańskie, jak Pinus Iongarea i Pinus aristota należą do grupy nastarszych drzew świata.

Dominującym gatunkiem drzew w borach jest sosna (rodzaj Pinus), która ma wielkie igły zebrane w kępki. Jodły (Abies), świerki (Picea), i jałowce (Juniperus) mają szpilki krótkie, ale ostre, a tuje – żywotniki (Thuja), cyprysy (Cupressus) i cyprysiki (Chamaecyparis) mają liście w postaci łusek.

Przystosowanie chroniące przed zimnem i pożarami

Rośliny szpilkowe są dobrze przystosowane do surowego klimatu na północy, gdzie przez sześć do dziewięciu miesięcy w roku, temperatura nie przekracza 6 stopni Celsjusza. Ich gałęzie zwisają w dół, nadając drzewom stożkowaty kształt i dlatego śnieg, którego przeciętne opady roczne sięgają 380-635 milimetrów, nie zatrzymują się na gałęziach i nie powoduje uszkodzenia koron. Ich liście mają kształt szpilek albo łusek i są pokryte kutykulą, która chroni komórki przed zamarźnięciem. Morzew europejski (Larix decidua), modrzew japoński (Larix kaempferi) oraz metasekwoja chińska (Metasequoia glyptostroboides) z Azji i cypryśnik błotny (Taxodium didtichum) z Ameryki Północnej to jedyne gatunki drzew szpilkowych zrzucające corocznie liście na zimę.

Większość gatunków roślin szpilkowych jest odporna na silne wiatry, gdyż posiadają one stosunkowo gąbczaste włókna pozwalające na zwijanie się i położenie pnia. Dzięki nim pień nie pęka. Cecha ta jest najlepiej zauważalna u sekwoi i mamutowców, które posiadają także odporną na działanie ognia korę. Właściwość ta jest bardzo korzystnam gdyż przez lasy szpilkowe przechodzą regularnie pożary. Ognioodporną korą charakteryzuje się też sosna biała i sosna Banksa. Nie wszystkie drzewa są tak zabezpieczone przed ogniem, mimo to, niektóre z nich odnoszą korzyść w razie pożaru. U sosny Pinus sttenuata szyszki otwierają się tylko pod wpływem ognia. Ogrzane przez pożar, czasem nawet trzydziestoletnie szyszki, uwalniają nasiona, które kiełkują w bogatej w związki węgla glebie pogorzeliska. Tak więc dosłonie z prochów drzewa, które może być całkowicie spalone przez pożar, wyrastają nowe rośliny.

Gleba w lasach szpilkowych ma zwykle odczyn kwaśny. Przyczyną tego jest odkładanie się żywicznych igieł i opóźniony rozkład martwych szczątków organicznych, który zachodzi szybciej w lasach liściastych.

Mimo to, w borach występują rośliny, które wyrastają spod dywanu suchych igieł. Są nimi na przykład przylaszczka (Hepatica) o ciemnoniebieskich kwiatach i siódmaczek (Trientalis). Duże połacie dna lasu pokrywają mchy i widłaki (Lycopodium), a między leżącymi kłodami drzew rosną wysokie paprocie.

W starych borach sosnowych i świerkowych występują nie tylko mchy, widłaki i paprocie, lecz także rośliny kwiatowe. Są niemi przede wszystkim borówki (Vaccinium): brusznica, czarna i bagienna, żurawina, wrzos i powolnik alpejski (Phallus impudictus), którego nieprzyjemny zapach roznosi się w większości lasów sosnowych. Pomiędzy igłami sosen rosną też grzyby jadalne: podgrzybki, borowiki i inne.

Całoroczny wzrost

Ponieważ rośliny szpilkowe są wiecznie zielone, są one w stanie przeprowadzać fotosyntezę i rosnąć przez cały rok wykorzystując nawet bardzo małe ilości energii świetlnej. W chłodnym klimacie daje im to przewagę nad roślinami liściastymi. Posiadają one ponadto płytkie systemy korzeniowe, co jest zasadniczą cechą dla utrzymania się w miejscach, gdzie głębsze warstwy gleby są zamarźnięte. Na dalekiej północy wieczna zmarzlina może sięgać 550 metrów głębokości i liczyć kilka tysięcy lat. Na Alasce 85 procent powierzchi głębszych wartstw gleby formuje wieczna zmarzlina. Na rosyjskiej Syberii, mającej powierzchnię 10 milionów kilometrów kwadratowych, dwie trzecie powierzchni lądu jest wieczą zmarzliną.