"Konrad Wallenrod" - opracowanie

To poetycka powieść historyczna, która jednak wykorzystuje historię jako maskę współczesności. Mickiewicz umieścił akcję utworu na Litwie w XIV w., w okresie walk z Krzyżakami. Czerpał wiadomości ze źródeł historycznych (zgodnie z zasadami romantycznego historyzmu usiłował przeniknąć ducha dawnej epoki, ukazać jej koloryt lokalny, zaprezentować pochodzące z przeszłości szczegóły), ale jednocześnie fakty wpisywał w wizję artystyczną, tworzył z nich fabułę w konwencji powieści poetyckiej (fragmentaryzm, tajemniczość, kilka perspektyw narracyjnych) czy romansu (elementy „sensacyjne”), łączył różne fakty historyczne w całości literackie. Nadał przy tym swojej opowieści ton epicki, pisząc ją jedenastozgłoskowcem. Pod maską historyzmu (zgodnie z konwencją epoki, ale i z powodów cenzuralnych) poeta ukrył problemy współczesności, głównie kwestię walki o niepodległość w historii, która uniemożliwia walkę rycerską („sposób lwa”) i skazuje na drogę spisków („sposób lisa”). Mickiewicz zwraca uwagę na wynikające z tego faktu rozterki moralne (aluzyjnie odsyłające do traktatu Machiavellego Książę).

Opowiedziana w utworze historia ukazuje losy młodego Litwina, który został porwany przez Krzyżaków i wychowuje się pośród nich. Pamięta on o doznanych krzywdach i nienawidzi swoich opiekunów. Uczucie to podsyca w nim litewski Wajdelota (pełniący funkcję tłumacza), rozbudzający w Konradzie patriotyzm i pragnienie zemsty, a także wpajający mu podstępne sposoby walki. Młodzieniec – wbrew planom Wajdeloty – ucieka wszakże do Litwinów (zabierając go ze sobą). Zakochuje się w córce Kiejstuta, Aldonie, z którą bierze ślub (po nawróceniu jej na chrześcijaństwo). By bronić zagrożonej Litwy, bohater postanawia przywdziać maskę Krzyżaka. Udaje się więc do Europy, zostaje giermkiem hrabiego Wallenroda, wyrusza z nim na wyprawę krzyżową, zyskuje sławę i wstępuje do zakonu (Aldona przebywa w tym czasie w klasztorze, w końcu zostaje pustelnicą w Malborku). Po dwunastu latach Konrad zostaje wielkim mistrzem i – utwierdzany w swym zamiarze przez Wajdelotę – zaczyna realizować plan zniszczenia zakonu (spiskuje z księciem Witoldem, doprowadza do klęski wojsk krzyżackich w wojnie przeciw Litwie). Zdemaskowany przez tajny trybunał zakonny bohater wyznaje prawdę o sobie, po czym popełnia samobójstwo na oczach wrogów i Wajdeloty (mającego dać świadectwo o jego życiu), eksponując tym samym swoją wielkość i dumę.

Płomień rozsypie malowane dzieje,
Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,
Piesń ujdzie cało, tłum ludzi obiega;
A jeśli podłe dusze nie umieją
Karmić ją żalem i poić nadzieją,
Ucieka w góry, do gruzów przylega
I stamtąd dawne opowiada czasy.
Tak slowik z ogniem zajętego gmachu
Wyleci, chwilę przysiądzie na dachu:
Gdy dachy runą, on ucieka w lasy
I brzmiącą pieśnią nad zgliszcza i groby
Nuci podróżnym piosenkę żałoby.
(A. Mickiewicz Konrad Wallenrod)

W tak rysującej się fabule utworu pojawiają się dwa konflikty tragiczne. Jeden z nich związany jest z miłością bohatera do Aldony. Uczucie to zostaje zniszczone przez historię, bohater jest zmuszony wybrać rację ojczyzny (traktowanej w utworze jako wartość najwyższa), tracąc zarazem możliwość życia w szczęściu rodzinnym. Decyzja ta ciąży na jego sumieniu, wiąże się przecież z cierpieniem ukochanej, zmuszonej do poświęcenia swojego szczęścia. Drugi konflikt to zderzenie tradycyjnej moralności rycerskiej i chrześcijańskiej z uświadomioną sobie przez Wallenroda koniecznością podjęcia zdradzieckiej misji i nieetycznej walki (rozterki bohatera, świadomego swego losu, pamiętającego o swoich czynach i pewnego klęski, ujawniają się także w jego skłonności do alkoholu i oznakach obłędu). Problematyka moralna stała się zresztą przyczyną gorących dyskusji wokół utworu (traktowanego jako „broszura polityczna”), sam Mickiewicz w późniejszych latach poddał go krytyce.

Znamienna dla Konrada Wallenroda jest zawarta w utworze koncepcja poezji reprezentowanej przez Wajdelotę. Jest to model poezji tyrtejskiej, przewodzącej narodowi, nawołującej do walki o jego wolność. Jednocześnie poezja („pieśń gminna”) stanowi w świetle utworu swego rodzaju pamięć narodu, przechowując zapisy o czynach jego bohaterów, unieśmiertelniając ich postacie, dając świadectwo prawdzie. Relacja pomiędzy Wajdelotą a Konradem nie jest wszakże jednoznaczna – przecież to właśnie Wajdelota popycha bohatera do zniszczenia.

Wydawnictwo Park