Wprowadzenie
„Konrad Wallenrod” jest poematem, który zapoczątkował w historii literatury okres, w którym:
- Problematyka narodowa i sprawy związane z walką o niepodległość wysunęły się na pierwszy plan.
- Literatura stała się narzędziem kształtowania uczuć patriotycznych i utrzymywania świadomości narodowej.
Utwór ukazał się w Petersburgu w 1828 roku. Mickiewicz przebywał w tym czasie (od 1824 roku) w Rosji na przymusowym wygnaniu. Przeżył powstanie dekabrystów, wśród których miał przyjaciół: Konratijewa Rylejewa i Aleksandra Bestużowa. Klęska powstania uświadomiła mu potęgę carskiej Rosji oraz błędną ideologię szlachetnych rewolucjonistów, którzy próbowali złamać tę potęgę w samotnej, oderwanej od mas ludowych walce.
Geneza Poematów
U źródeł genezy poematu tkwią trudne do rozstrzygnięcia problemy natury patriotycznej i moralnej:
- Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem?
- Jak powinien się bronić niewielki naród zagrożony unicestwieniem?
- Jak się ma w takiej sytuacji zachować jednostka świadoma swoich obowiązków patriotycznych?
- Czy istnieje granica moralności, której nie wolno przekroczyć w imię najwyższych wartości patriotycznych?
Utwór poprzedza motto z dzieła włoskiego pisarza politycznego okresu odrodzenia, Niccolo Machiavellego, zatytułowanego „Książę”. W tłumaczeniu brzmi ono: „Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki... trzeba być lisem... i lwem”. Orientuje ono tematykę poematu: dwie dostępne taktyki walki – „lisiej” (podstępnej, chytrej, tajne spiski) i „lwiej” (otwartej, bezpośredniej). Orientacja „lisiej” ma charakter wyboru etycznego i związana jest z zasadniczymi rozterkami moralnymi, dotyczącymi nie tylko metod działania, podstępu i kłamstwa, ale przede wszystkim konieczności złamania przysięgi składanej na wierność carowi, który koronował się na króla Polski.
Dla ukrycia przed cenzurą carską politycznej aktualności utworu, już w Przedmowie autor zapewnia czytelnika o zamierzchłej przeszłości opisanych wydarzeń.
Streszczenie
Wstęp (w.1-52)
Narrator szkicuje tło wydarzeń: ponad sto lat upłynęło od momentu podboju Prusów przez Krzyżaków, a odtąd „Niemen rozdziela Litwinów od wrogów”. Opis ten stanowi wersy 23-39. Wspomina dawne zażyłości narodów pruskiego i litewskiego, które „rozdzieliły boje”, oraz zapowiada nadchodzącą wojnę, która „Wszystko rozerwie; lecz serca kochanków złączą się znowu w pieśniach wajdeloty”.
I. Obróz (w.1-133)
Akcja poematu rozpoczyna się około 1391 roku. Do Malborka (Maryjenburga) śpieszą Krzyżacy, których zadaniem jest obrona nowego mistrza. Głównym kandydatem na to stanowisko jest Konrad Wallenrod – cudzoziemiec wsławiony walkami z poganami, człowiek wyjątkowo skromny, wstrzemięźliwy i tajemniczy. Ten samotnik ma jedynego powiernika, Halbana, który jedynie jest w stanie uspokoić rycerza, gdy ten, pod wpływem „gorącego napoju”, popada w dziwny stan, śpiewając posępne pieśni w obcym języku.
II. Wieczorna Uroczystość (w.134-310)
Wieczorem odbywa się uroczystość otwaria obrad kapituły, podczas której odbywają się modły i hymn. O świcie arcykomtur wraz z Halbanem i innymi braciami przechadza się nad odległym jeziorem. Z narożnej wieży dochodzi głos pustelnicy. Historia pojawienia się „pobożnej niewiasty” opowiada o kobiecie, która rozmawia z tajemniczym rycerzem, nazywając go Konradem. Halban wzywa do obrania Konrada Wallenrodem. Zebrani przyjmują to z aplauzem i wracają do zamku. Na końcu Halban nuci pieśń o pięknej, lecz nieszczęśliwej Litwince (w.137-160).
III. Przysięga Mistrza (w.311-595)
Nowoobrany mistrz, którego zachowanie Krzyżaków odczytują jako dobrą wróżbę na zwycięską walkę z Litwą, przysięga wierność zakonowi. Rok mija, a mistrz pilnuje, by rycerze prowadzili cnotliwe życie. Jednak bracia burzą się samowolą wroga, który, nękany wewnętrznymi walkami, podchodzi pod mury twierdzy. Konrad często opuszcza zamek, podążając pod wieżę pustelnicy. Dialog kochanków ukazuje, jak Konrad zwleka z atakiem na Wilno, nie chcąc rozstać się z ukochaną, co wyraża jego wewnętrzny konflikt między miłością a obowiązkiem patriotycznym.
IV. Uczta (w.596-717)
23 kwietnia, w dzień patrona zakonów, św. Jerzego, odbywa się uczta. Znudzony mistrz niechętnie wysłuchuje piosenek trubadurów, aż pojawia się starzec – „ostatni w Litwie wajdelota”. Śpiewa pieśń o roli pieśni ludowej w życiu narodu będącego w niebezpieczeństwie. Następnie opowiada historię Waltera Alfa, Litwina wychowanego wśród Krzyżaków, co pobudza Konrada do działania. Pijany winem i opowieściami, Konrad śpiewa „Balladę Alpuhara” o obrońcy Grenady, który przenosi zarazę dżumy na wrogów.
V. Wojna (w.718-999)
Konrad, ulegając namowom rycerstwa i papieża, rusza na Litwę. Jednak długo odwleka szturm na Wilno, co pozwala Witoldowi zebrać rozproszone wojsko i pokonać Krzyżaków. Niedobitki z powrotem wracają do Malborka wstydem i rozpaczą. W podziemiach zamku odbywa się trybunał (w.126-199), gdzie jeden z zamaskowanych sędziów oskarża Konrada o zdradę, ujawniając jego prawdziwe pochodzenie. Konrad, znany jako Witold przez 12 lat, zostaje skazany na śmierć przez Krzyżaków.
VI. Pożegnanie (w.1000-1191)
Ranek. Konrad Wallenrod po raz ostatni odwiedza Aldonę – pustelnicę, która nazywa go prawdziwym imieniem Alfa. Konrad marzy o powrocie na Litwę z ukochaną, ale Aldona nie chce złamać przysięgi i prosi tylko o częstsze odwiedzanie. Zrozpaczony rycerz błądzi bez celu, zdając sobie sprawę z nadchodzącej kary. Powraca pod wieżę pustelnicy i żegna się z Aldoną. W komnacie, słysząc zbliżających się sędziów, Konrad zażywa truciznę. Zrozpaczony postanawia pozostać przy życiu, by rozgłosić na Litwie sławę umierającego („Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości”). Konrad umiera, a Aldona opłakuje jego śmierć, stając się symbolem cierpienia narodu walczącego o wolność.
Problematyka
- Dylematy moralne i tragizm postaci:
- Konflikt między miłością do ojczyzny a koniecznością podejmowania nieetycznych działań.
- Przypadki, w których bohater musi złamać przysięgę wierności carowi dla dobra narodu.
- Dramatyczny konflikt pomiędzy obowiązkiem wobec ojczyzny a szczęściem osobistym.
- Bajronizm:
- Typ bohatera: postać dumna, namiętna, tajemnicza, z wewnętrznym rozdarciem.
- Forma poematu: powieść poetycka łącząca epickość fabuły z liryką i scenami dramatycznymi.
- Walterskotyzm:
- Odtwarzanie piękna zamierzchłej przeszłości z lokalnym i historycznym kolorytem jako metafora historyczna.
- Gotycyzm:
- Architektura gotyckich zamków i obyczajowość rycerska jako elementy estetyczne.
- Elementy grozy i sentymentalna melancholia związane z wątkiem miłosnym.
- Ludowość:
- Koncepcja wajdeloty, pieśniarza-wieszcza Halbana, wyraziciela dążeń i uczuć ludu.
- Funkcja pieśni ludowej jako elementu poezji narodowej i skarbniczki historii narodu w niebezpieczeństwie.
- Wersyfikacja:
- Polski heksametr: przekształcenie antycznego wzorca na akcentowy.
- Wers piętnastozgłoskowy o sześciu akcentach, dążenie do wyrównania liczby zestrojów akcentowych.