Romantyzm, a historia i historiozofia

W epoce romantyzmu historia nabrała niezwykłego przyspieszenia, stając się udziałem szerokich rzesz. Wiązało się to ze wspomnianymi już wydarzeniami: wojnami napoleońskimi, później z częstymi zaburzeniami rewolucyjnymi i zrywami narodowowyzwoleńczymi, które trwały w Europie aż do roku 1848.

W Polsce, o czym już była mowa, doświadczenie historii wiązało się z utraconą niepodległością i próbami jej odzyskania. Łączono nadzieje z wydarzeniami historii europejskiej – zgodnie z ideą solidarności ludów – z wojnami napoleońskimi, wojną krymską (między Rosją a Turcją) oraz z Wiosną Ludów. Podejmowano inicjatywy patriotyczne w kraju: spisek W. Łukasińskiego (Wolnomularstwo Narodowe, 1819; Narodowe Towarzystwo Patriotyczne, 1821), sprzysiężenie podchorążych P. Wysockiego i powstanie listopadowe oraz wojna polsko-rosyjska (1830-1831), powstanie krakowskie (1846), powstanie w Wielkopolsce w okresie Wiosny Ludów, powstanie styczniowe (1863). Ważna była w epoce także pamięć o rozbiorach Polski i powstaniu kościuszkowskim, współtworząca tradycję patriotyczną. Romantyzm literacki dokonał apoteozy spisku i rewolucji.

Na charakter polskiego romantyzmu wpłynęła początkowo sytuacja w Królestwie Polskim. Po okresie liberalnej polityki car Aleksander I już w latach 20. zaczął naruszać gwarantowane konstytucją swobody obywatelskie. W latach tych królestwem rządził namiestnik Zajączek, komisarz cesarski Nowosilcow, naczelny wódz wielki książę Konstanty i główny cenzor Szaniawski. Doszło wówczas do głośnych procesów organizacji niepodległościowych w Wilnie i w Warszawie.

Również w samej Rosji zawiązywano spiski przeciw panowaniu cara, spośród których najważniejszy był tzw. spisek dekabrystów, który poniósł klęskę w wyniku nieudanego powstania po śmierci Aleksandra I (1825). Bezwzględną politykę wobec opozycji w Polsce prowadził jego następca car Mikołaj I.

Bohaterami polskiej kultury romantycznej są wybitne postaci historyczne XVIII w., tworzące swego rodzaju mityczne wzorce polskości: T. Kościuszko, J. Poniatowski. Do ich grona dołączyli w romantyzmie: W. Łukasiński, P. Wysocki, A. Zawisza, Sz. Konarski, E. Dembowski czy K. Levittoux – bohaterowie poświęcający swoje życie dla ojczyzny.

Romantyzm nie tylko interesował się konkretnymi faktami historycznymi, ale i tworzył systemy mające wyjaśnić prawidłowości rozwoju dziejów – systemy historiozoficzne (była już tu mowa o mesjanizmie czy o filozofii Hegla). Romantyczna wizja historii kształtowała się w związku z religijnymi przekonaniami millenarystycznymi, oczekiwaniem na wielką przemianę i odnowienie historii (uogólniając, romantyczny schemat dziejów polega na ich prezentacji jako drogi od raju utraconego po raj odzyskany). Pogląd taki posiada optymistyczny wymiar w mesjanizmie Mickiewiczowskim, wiąże się natomiast z katastroficznym odczuciem dziejów w twórczości Krasińskiego. Romantyczne historiozofie powstawały wobec oświeceniowej optymistycznej wizji historii, ukazywanej jako harmonijna realizacja postępu, rozwój wartości humanistycznych, autonomiczny czyn człowieka. Dla romantyków historia stanowiła proces dialektyczny, na który składają się również epoki upadku i cierpienia, a także okresy przełomowe (także katastrof). Stawiali oni pytania o wolność i konieczność w dziejach, ukazując współistnienie w nich czynu człowieka z planem opatrznościowym (uznawali konieczność wpisania się człowieka w ten plan, co zapewni realizację jego wolności). Epoka zwracała uwagę na narody (i ludy) jako podmioty historii.

Wydawnictwo Park