Filozofia romantyczna - metafizyka, mistycyzm

Cechą znamienną literatury romantycznej jest filozoficzność. Oznacza to nie tylko jej związek z ówczesnymi czy wcześniejszymi systemami filozoficznymi, ale i fakt, że to właśnie literatura stara się dotrzeć do tajemnicy universum, ustalić miejsce człowieka w kosmosie, odkryć absolut, przeniknąć sens natury i historii. Stawiała zatem pytania o charakterze fundamentalnym. Filozofowanie romantyków cechuje przy tym maksymalizm, tendencje metafizyczne (idealistyczne i spirytualistyczne), rozwinięta spekulatywność, dążenie do sformułowania systemu (zawierającego zasadę wyjaśniającą rzeczywistość), a także charakter praktyczny – ich filozofia miała ukazać program odnowy kultury i ludzkości.

Mówiąc o filozofii romantycznej, ma się na myśli głównie niemiecką myśl idealistyczną reprezentowaną przez filozofów uznających siebie za kontynuatorów myśli Kanta, takich jak Fichte, Schelling czy Hegel. Postać Kanta jest tu szczególnie ważna, gdyż skierował on filozofię ku badaniom nad „ja” (jako podmiotem poznającym, umożliwiającym poznanie, stwarzającym jego formy). Z drugiej natomiast strony – rozróżniając sferę zjawisk i sferę „rzeczy samych w sobie” oraz ukazując ograniczenia człowieka poznającego tylko zjawiska – postawił pytanie o możliwość dotarcia do tych drugich, co otworzyło drogę romantycznej spekulacji metafizycznej, wykraczającej poza nauki mistrza, a nawet „zdradzającej je”.

Wymienieni filozofowie, tworząc różniące się między sobą systemy, ukazywali rzeczywistość jako fenomen dynamiczny, podlegający przemianom – ewoluujący, pełen sprzeczności, które mają ulec pojednaniu na wyższym poziomie, jako fenomen monistyczny łączący materię i ducha (całościowy i jednorodny).

System Fichtego opiera się na koncepcji jaźni, która powołuje do istnienia rzeczywistość, wyłania ją z siebie na drodze czynu. Fichte kładł nacisk właśnie na problematykę działania, realizacji wolności „ja” i wcielania ideału w rzeczywistość. Jego filozofia miała zabarwienie etyczne i humanistyczne.

Z kolei Schelling – w zasadzie jedyny romantyk wśród wymienionych wyżej filozofów, odwołujący się nie tylko do rozumowej spekulacji, ale również do intuicji i uczucia – jest twórcą romantycznej filozofii przyrody (później tzw. filozofii tożsamości). Schelling ukazywał naturę jako siłę twórczą, jako proces stawania się. U podstaw rzeczywistości umieścił absolut, który rozwija się, wyłaniając z siebie materię i jaźń.

Istotę filozofii Hegla stanowi koncepcja rozwoju historii i kultury. Hegel ukazywał rzeczywistość jako podlegającą prawom rozumu (a więc i prawom dialektyki, rozwiązywania sprzeczności tezy i antytezy w syntezie). Sformułował prawo rozwoju ducha dziejowego od ducha subiektywnego przez obiektywny (przejawia się w państwie, prawie, moralności) po absolutny (sztuka, religia, filozofia).

W literaturze romantycznej filozoficzność często wiąże się z metafizycznością (mówiono wówczas o fantastyczności). Problematyka metafizyczna występuje w poezji romantyzmu zazwyczaj pod postacią świata duchów (Ducha) obrazujących spirytualną koncepcję bytu, jego głębię, tkwiącą w nim tajemnicę, której nie można sprowadzić do powierzchni rzeczywistości (antynomia ducha i materii to jedna z podstawowych antynomii epoki). Ukazywane przez poetów duchy stają się niejako znakiem owej tajemnicy. Przykładem mogą tu być Ballady i romanse Mickiewicza (zwłaszcza ballada Romantyczność).

Z filozoficznością ówczesnej literatury wiążą się również jej tendencje mistyczne. Poeci epoki pragnęli rozwikłać tajemnicę absolutu, odnaleźć Boga utraconego przez poprzednią epokę. Owe poszukiwania prowadzą – przez studia nad religiami wielu obszarów kulturowych czy tradycją mistyki europejskiej (Boehme, Swedenborg) – do doświadczeń o charakterze wizjonerskim, do bezpośredniego obcowania z Bogiem. Powstaje literatura, która ukazuje owo obcowanie i głosi uzyskaną dzięki niemu wiedzę (np. mistyczne dzieła Słowackiego). Literatura ta kreśli wizję universum jako przestrzeni realizacji boskości.

Osobne miejsce zajmuje w romantyzmie tzw. polska filozofia narodowa, powstająca w latach 40., tworzona przez A. Cieszkowskiego, B. Trentowskiego i K. Libelta. Myśliciele ci (tworzący pod wpływem filozofii Hegla) stawiali przed filozofią cel wytyczenia dróg odrodzenia Polski i ludzkości. Stworzyli oni filozofię czynu – nie tylko duchowego, wewnętrznego, ale i mającego kreować świat kultury, tworzyć cywilizację narodu i społeczeństwa. W filozofii tej pojawiają się również elementy spirytualistyczne i religijne (Cieszkowski np. jest bliski mesjanizmowi).

Wydawnictwo Park