Epikureizm

Epikur urodził się na wyspie Samos w 341 r. p.n.e. do Aten przybył w wieku 18 lat. W młodości zetknął się z wieloma kierunkami filozoficznymi. Słuchał wykładów zwolenników Demokryta, poznał poglądy sceptyków. W 306 r. p.n.e. założył własną szkołę – Ogród Epikura (Odeon), którą prowadził aż do śmierci. Potomnym narzucono niezbyt przystępną dla niego opinię, a był ponoć człowiekiem szlachetnym, moralnym, prowadzącym prosty tryb życia. Większość jego licznych tekstów zaginęła. Pozostały jedynie trzy listy. Zmarł w 270 r. p.n.e.

Epikureizm jest jednym z trzech najważniejszych systemów filozoficznych epoki hellenistycznej. Został on ukształtowany przez Epikura w jego szkole, która po śmierci założyciela działała do drugiego wieku po Chrystusie w Atenach i w kręgach basenu Morza Śródziemnego.

Epikureizm wyraża się w hedonistycznej etyce, materialistycznej fizyce i sensualistycznej teorii poznania. Etyka epikureizmu objawia się w wyznawaniu kultu życia i szczęścia – jako zasadniczego dobra. Od samego człowieka zależy jego szczęśliwy byt, stąd nie powinien on poszukiwać go nigdzie indziej, tylko w samym sobie, w zaspokajaniu własnych potrzeb. Pragnienie szczęścia nie wyraża się w postulowaniu skrajnego hedonizmu. Wręcz odwrotnie – człowiek może osiągnąć szczęście w wewnętrznym spokoju. Epikurejczycy uważali, że człowiek osiąga szczęście poprzez rozum i cnotę. Epikur pojmował cnotę jako sztukę osiągania przyjemności. Życie jest przyjemne, jeśli człowiek postępuje mądrze, pięknie i sprawiedliwie. Z kolei takie postępowanie nie jest możliwe, jedlinie żyje się przyjemnie. Dzięki cnocie osiąga się przyjemność i spokój. Istota przyjemności polega na uwolnieniu się od cierpień i niepokojów, toteż przez epikurejczyków zalecane jest umiarkowanie w każdym działaniu. Człowiek powinien uwolnić się od trosk, uwalniając się od potrzeb. Epikur podzielił potrzeby ludzi na: naturalne i konieczne (zdobywanie pożywienia), naturalne i niekonieczne oraz nienaturalne i niekonieczne. Do ostatnich zaliczył: ambicję, żądzę władzy i majątku.

Systematyzacja ta wskazywała na postulat trzymania się z dala od spraw politycznych, jako prowadzących do zaspokojenia potrzeb nienaturalnych i niekoniecznych. Rozwój jednostki powinien koncentrować się na wartościach umysłowych, a więc ściśle teoretycznych, traktując dobra materialne jako pochodne i jedynie niezbędne do naturalnego funkcjonowania człowieka. Jest to wskazówka dróg prowadzących do osiągnięcia przez człowieka szczęścia, pod warunkiem przyjęcia właściwie rozumianej hierarchii potrzeb i dążeń gwarantujących urzeczywistnienie tego programu.

Zdaniem epikurejczyków ród ludzki kształtował się długo. Było to swoiste głoszenie ewolucji, od atomu do człowieka, najpierw pierwotnego, później cywilizowanego. Ludzie najpierw nauczyli się życia osiadłego. Wymusiło ono powstanie języka. Wielkie znaczenie dla cywilizacji miała umiejętność posługiwania się ogniem. Uprawa roli doprowadziła do wyodrębnienia się pierwszych właścicieli ziemskich. Tak pojawili się królowie, którzy nagradzali najlepszych. Powstanie własności i odkrycie wartości złota pozbawiło wpływu najlepszych. Własność i pożądanie zbytku prowadziły do wojen. Stan walki i sporów doprowadził do konieczności utworzenia prawa. Państwo i prawo są formą życia społeczeństwa miejskiego. Ponieważ państwo opiera się na prawie i strachu, przełamuje naturalną przyjaźń między ludźmi. Stąd epikurejczycy niechętnie odnosili się do państwa, zalecając postawę obojętności, a nawet okazując mu niechęć. Państwo bowiem dzieli ludzi, gdyż walka o władzę wywołuje zawiść i powoduje ich podział na zwalczające się obozy. Epikurejska doktryna przyjaźni stanowi niewątpliwie ich największą oryginalność. Przyjaźń jest w ich przekonaniu nakazem natury i wolnym wyborem człowieka. W działalności politycznej człowiek powinien zachować umiar, żyć z daleka od polityki i wydarzeń politycznych.

Prawo powstałe jako skutek odejścia od pierwotnej wolności, prowadzącej do zadawania zbyt wielu krzywd oraz wzniecania ciągłych niepokojów. Tym samym norma prawna jest rezultatem umowy określającej zachowania naganne i pożądane, stając się podstawą ukształtowania idei sprawiedliwości jako następstwa określającego sztuczne prawidłowości organizacji społeczeństwa. Założeniem człowieka rozsądnego okazuje się pozostawanie na uboczu spraw państwowych, a poszukiwanie przyjemności raczej w kręgu życia osobistego. Filozofia ta była adresowana do wąskich kręgów społecznych, mogących sobie pozwolić na zamknięcie się we własnym dobrobycie, by przeczekać czasy najtrudniejsze.

Z etyki zbudowanej na indywidualistycznych podstawach Epikur wprowadza swoją naukę o społeczeństwie. Społeczeństwo, według Epikura, jest zbiorowiskiem jednostek. Każda jednostka, postępując zgodnie z tym samym dążeniem, dążeniem do zadowolenia, nie powinna popełniać postępków sprzecznych z interesem społecznym, gdyż cnoty znajdują się w nierozerwalnym związku z przyjemnym życiem.

Zasada przyjemności dyktuje człowiekowi sprawiedliwość, gdyż człowiek boi się nie tylko bogów i śmierci, lecz również innych ludzi, wywołujących jego niepokój. Żeby się go pozbyć, ludzie zawierają między sobą umowę o nieuszkodzeniu sobie nawzajem. Przestrzeganie tego porozumienia jest sprawiedliwością, nieprzestrzeganie – niesprawiedliwością. Sprawiedliwość ustanawiają, zdaniem Epikura, ludzie (nie istnieje ona sama przez się z natury). Naturalnym prawem jest porozumienie dotyczące korzyści: nie zadawać Inie ponosić szkody. Sprawiedliwość była umową o niezdawaniu sobie wzajemnej szkody w związku z wzajemnymi starciami. Marks wskazuje, że epikurejczycy byli twórcami umowy społecznej, która zyskała szeroką popularność wśród ideologów rewolucyjnej burżuazji wiele wieków później.

W dziedzinie poglądów politycznych epikurejczycy byli zwolennikami umiarkowanej demokracji w tej formie, w jakiej była ona właściwa starożytnemu społeczeństwu niewolniczemu.

W warunkach epoki hellenistycznej epikureizm był przodującym kierunkiem ideologicznym ściśle związanym z rozwojem nauki i walczącym przeciwko religii.