Konflikty ze szwecja potop szwedzki

Potop Szwedzki

Mianem potopu szwedzkiego określa się szwedzki najazd na Polskę w 1655 roku w czasie II wojny północnej (1655-1660).

Po europejskiej wojnie trzydziestoletniej Szwecja usadowiła się mocno na południowych wybrzeżach Bałtyku, miała wielkie bezczynne armie i puste kasy królewskie. Sprawą zasadniczą dla Szwedów stało się więc uruchomienie tychże armii, celem zdobycia łupów na żołd dla nich. Takim łatwym łupem wydawała się być Rzeczpospolita, wyczerpana po wojnach z Kozakami Chmielnickiego i Rosją. Poza tym Szwedzi kontrolowali handel na prawie całych wybrzeżach Bałtyku, prócz Pomorza, więc jego zdobycie pozwoliłoby Szwedom na rozszerzenie wpływów z handlu. W takich okolicznościach Hieronim Radziejowski, niegdyś potężny magnat w Polsce, później wydziedziczony i skazany na śmierć, udał się do króla szwedzkiego Karola X Gustawa, by namówić go do napaści na Polskę.

Faktycznie w 1655 r. wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczypospolitej. Była to jakby kontynuacja wojny, jaką ze Szwedami prowadził na wybrzeżu Rzeczypospolitej, Zygmunt III Waza, a później także Władysław IV, gdyż nie skończyła się ona traktatem pokojowym, a tylko rozejmem (1635 - Sztumska Wieś). Wobec beznadziejnej sytuacji militarnej, poszczególne województwa, miasta i oddziały wojska, niechętne zresztą własnemu królowi, poddawały się Szwedom bez walk. Zaś 20 października 1655 r. w Kiejdanach książę Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt, wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją, za co król szwedzki zobowiązywał się odzyskać dla Litwy ziemie stracone przez nią w wojnie z Rosją.

Król Polski Jan II Kazimierz opuścił Warszawę w sierpniu 1655 r. i udał się do Krakowa, a potem uciekł na Śląsk. Jednak już w grudniu 1655 r. powrócił, by na czele konfederacji tyszowieckiej walczyć ze Szwedami. We Lwowie poczynił symboliczne śluby, obiecując między innymi poprawę losu chłopów. Następnie by uzyskać przychylność Brandenburgii zwolnił Prusy Książęce z zależności lennej (traktaty welawsko-bydgoskie).

Armia szwedzka stacjonująca w Polsce nie była wystarczająco mocno dyscyplinowana przez oficerów, a żołnierze, za występki przeciw ludności nie byli wystarczająco mocno karani. Taki stan wyzwolił wśród szwedzkich wojaków samowolę i prywatę. W oczach zwykłego oficera lub prostego żołnierza często górnika, drwala, wieśniaka stojących z dala od naczelnego dowództwa, pragnienia osobiste w oczywisty wygrywały z racja stanu Królestwa Szwecji. Wynikiem takiego postepowania ogółu Szwedów w Polsce w oczach Polaków, dalsze przebywane wojska króla Karola w kraju zostało uznane za uciążliwą i trudną do zniesienia okupację.

Samowola i grabieże żołdaków ze Szwecji przyczyniło się to do buntów chłopstwa oraz do rozprzestrzenienia się walk partyzanckich, które rozpraszały i osłabiały siły szwedzkie. Wojnę partyzancką prowadziły też regularne chorągwie polsko-litewskie, wspomagane przez sprzymierzonych Tatarów. Głównymi siłami koronnymi dowodził kasztelan kijowski Stefan Czarniecki, wielokrotnie zmuszając wojska Karola Gustawa do odwrotu. Szwedzi nigdy nie zdobyli Podhala, Gdańska, Lwowa, Zamościa, klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie oraz całych połaci kraju na wschodnich rubieżach Korony i Litwy, które wtedy były faktycznie okupowane przez Rosjan.

W 1657 r. po stronie Szwecji udział w wojnie wziął książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, którego wojska, wspomagane przez Kozaków, wsławiły się wielkimi okrucieństwami. Osaczony na Podolu przez Czarnieckiego i Tatarów pod Czarnym Ostrowem stracił swą armię, w znacznej części zagarniętej w jasyr tatarski, i wrócił w niesławie do Siedmiogrodu. Gdy do wojny ze Szwecją przystąpiły też Dania i Brandenburgia, Czarniecki przeprawił się przez morze i walczył ze Szwedami na terenie Danii.

Pokój ze Szwecją zawarty został 3 maja 1660 r. w Oliwie. Wojna i okupacja prawie całego kraju przez potop wojsk szwedzkich, spowodowały w Rzeczypospolitej ogromne zniszczenia materialne, wielkie straty dóbr kulturalnych, zagrabionych przez okupanta, także znaczne straty ludnościowe na skutek działań wojennych i zarazy, wreszcie utratę Inflant i zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi.

Wydarzenia historyczne potopu szwedzkiego polski powieściopisarz Henryk Sienkiewicz opisał w części Trylogii zatytułowanej Potop. Jednak historia o oblężeniu i heroizmie obrońców twierdzy jasnogórskiej, którą prezentuje Henryk Sienkiewicz w swoim dziele, jest niewątpliwie przerysowana, ku przysłowiowemu pokrzepieniu serc (choć oparta na faktach). Źródła wspominają tylko o niewielkim, z militarnego punktu widzenia, epizodzie związanym z walkami o klasztor (18 listopada - 26 grudnia 1655). Wśród oblegających klasztor przeważały zaciężne wojska niemieckie i polskie (te, które stanęły po stronie Szwecji), pod dowództwem niemieckiego gen. Burcharda Mllera von der Lhnen. Początkowo przeor Kordecki rozważał nawet poddanie Jasnej Góry.

Wydarzenia militarne w trakcie Potopu szwedzkiego

Kampania 1655
- bitwa pod Ujściem 24.07.1655
- bitwy pod Sobotą i Piątkiem 02.09.1655
- bitwa pod Żarnowem 16.09.1655
- bitwa pod Nowym Dworem 21.09.1655
- bitwa pod Gródkiem Jagiellońskim 29.09.1655
- bitwa pod Wojniczem 03.10.1655
- oblężenie Jasnej Góry grudzień 1655

Kampania 1656
- bitwa pod Gołębiem 19.02.1656
- bitwa pod Jarosławiem marzec 1656
- bitwa pod Niskiem 28.03.1656
- bitwa pod Kozienicami 06.04.1656
- bitwa pod Warką 07.04.1656
- bitwa pod Kłeckiem (Gniezno) 07.05.1656
- bitwa pod Warszawą 28-30.07.1656
- bitwa pod Łowiczem 25.08.1656
- bitwa pod Lubrzem 28.08.1656
- bitwa pod Prostkami 08.10.1656
- bitwa pod Filipowem 22.10.1656

Kampania 1657
- bitwa pod Chojnicami 02.01.1657
- starcie pod Toruniem 20.03.1657
- bitwa pod Skałatem 23.07.1657

Kampania 1658
- szturm na Toruń 16-17.11.1658

Kampania 1659
- bitwa pod Szkudami 18.05.1659
- szturm na Grudziądz 29-30.08.1659
- starcie pod Głową 26.10.1659
- bitwa pod Nyborgiem 24.11.1659

Okupacja Rzeczypospolitej przez Szwecję i Rosję w listopadzie 1655 roku

II wojna północna

II wojna północna toczyła się w latach 1655-1660 pomiędzy Szwecją sprzymierzoną przejściowo z Brandenburgią, Siedmiogrodem i magnatem litewskim Januszem Radziwiłłem, a Polską (potop szwedzki) oraz później także Austrią, Danią, Holandią, Rosją i Brandenburgią.

Inwazja szwedzka na Polskę i Litwę w 1655 ("potop szwedzki") oznaczała początek II wojny północnej. Przeobraziła się ona w konflikt międzynarodowy w 1657. Szybki podbój północno-zachodniej części Rosji doprowadził do wojny szwedzko-rosyjskiej. Traktat w Radnot z 1656 zakładający rozbiór Rzeczypospolitej zaniepokoił Duńczyków oraz Habsburgów austriackich. Ci ostatni obawiali się wzrostu znaczenia i siły księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, ich głównego rywala w walkach o panowanie na Węgrzech. W czerwcu 1657 król Danii i Norwegii Fryderyk III wypowiedział wojnę swemu odwiecznemu wrogowi. Tymczasem cesarz Ferdynand III zaproponował pomoc zbrojną Rzeczypospolitej. Dwór wiedeński wystawił siły 12 tysięcy żołnierzy, niestety na koszt Polski. Lipiec 1657 przyniósł pokonanie wojsk siedmiogrodzkich (Rakoczy skapitulował pod Czarnym Ostrowem przed hetmanem polnym Jerzym Lubomirskim i Stefanem Czarnieckim). Niedługo później został wyzwolony Kraków. Za cenę uzyskania suwerenności w Prusach Książęcych (traktaty welawsko-bydgoskie) na stronę polską przeszedł też elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm. Brandenburczycy przystąpili wraz z Polakami do wyzwalania Prus Królewskich i Książęcych. Pozycja Szwedów w Polsce i na Litwie stawała się coraz gorsza, wskutek czego zwiększyli oni swoje zaangażowanie w walce z Danią.

W 1657 r. główne siły szwedzkie pod wodzą króla Karola Gustawa i admirała-generała Karola Gustawa Wrangla najechały Półwysep Jutlandzki. O wiele mniejsza armia duńska nie potrafiła oprzeć się tej inwazji. Podobnie jak w Rzeczypospolitej, część duńskiej szlachty przeszła na stronę wroga. Wraz z końcem potopu szwedzkiego w Polsce, rozpoczął się taki sam w Danii. W styczniu 1658 armia szwedzka przez zamarznięte wody cieśnin Mały Bełt i Wielki Bełt przemaszerowała na wyspy duńskie i 15 lutego podeszła pod Kopenhagę. Zupełnie zaskoczeni Duńczycy nie mieli właściwie możliwości działania. Król Fryderyk III zmuszony został do sygnowania pokoju w Rskilde. Jeszcze w tym samym roku Karol Gustaw zaczął myśleć o rozbiorze królestwa Oldenburgów albo jego całkowitym podbiciu: restytucji unii kalmarskiej, tym razem pod szwedzką hegemonią. Okupując ciągle Jutlandię, armia szwedzka ponownie podeszła pod Kopenhagę i zdobyła twierdzę Kronborg (sierpień-wrzesień 1658 r.). Zjednoczenie Skandynawii mało komu było na rękę, stąd po stronie Duńczyków stanęli Habsburgowie austriaccy, Brandenburgia-Prusy, Niderlandy i Rzeczpospolita. Nawet Habsburgowie hiszpańscy przysłali swój korpus ekspedycyjny.

We wrześniu siły sojusznicze wyparły Szwedów z Jutlandii, a na początku listopada koło Zelandii blokująca obleganą przez Karola Gustawa Kopenhagę flota szwedzka dowodzona przez Wrangla została pobita w Sundzie przez holenderską flotę admirała Jacoba van Wassenaera Obdama. Sukces ten uwolnił stolicę Danii od oblężenia. Brandenburczycy zajęli szwedzkie Pomorze Zachodnie. Na przełomie 1658 i 1659 Szwedzi utrzymywali się jeszcze tylko na Zelandii i Fionii, bezowocnie próbowali jeszcze zdobywać Kopenhagę. W 1659 r. pod naciskiem Duńczyków armie sojusznicze bezskutecznie próbowały odbić Fionię. Jesienią o mało nie doszło do kolejnej bitwy między Szwedami a Holendrami, jednak ci ostatni zrezygnowali z walki, kiedy pojawiła się flota angielska. Anglicy starali się nie dopuścić do zbytniego zaangażowania Holendrów w tę wojnę, z której ci ostatni mogliby wyciągnąć duże korzyści. Nie zaatakowali jednak, wobec czego Michiel Adriaenszoon de Ruyter wydał Szwedom bitwę pod Nyborgiem (listopad). Tym sposobem Szwedzi zostali zmuszeni do wycofania się z Fionii. Tymczasem Polacy pod dowództwem Stefana Czarnieckiego wspierani przez siły cesarskie zdobyli twierdzę Koldyngę na południu Jutlandii.

W 1660 nasiliła się gra dyplomatyczna. Uczestniczyli w niej nawet Anglicy i Francuzi. Tym ostatnim zależało na tym, by nie osłabić pozycji Szwecji w Rzeszy Niemieckiej, a tym samym nie wzmacniać potęgi Habsburgów. W kwietniu i maju podpisano porozumienia pomiędzy Szwecją a Rzeczpospolitą. Pokój w Oliwie pozostawił lwią część Inflant przy Szwecji, polscy Wazowie zrzekali się też pretensji do tronu szwedzkiego. W maju podpisano między Szwecją a Danią pokój w Kopenhadze. Skania pozostała własnością Korony szwedzkiej, a reprezentanci stanów skanijskich zostali w 1662 dopuszczeni do udziału w obradach szwedzkiego sejmu stanowego (Riksdag). Wojnę szwedzko-rosyjską rozpoczętą w 1656 r. zakończył pokój w Kardis.

Stefan Czarniecki na czele wojsk wg Juliusza Kossaka

Piechota wybraniecka

Piechota wybraniecka jest to rodzaj oddziałów wojskowych w Polsce w XVI-XVIII wieku.

Ten rodzaj wojska utworzono za Stefana Batorego w 1578 roku w Koronie, a na Litwie w roku 1592. Piechota wybraniecka składała się z chłopów, po jednym z 20 łanów, w dobrach królewskich. Król planował powoływanie wybrańców także z dóbr szlacheckich, jednak projekt ten spotkał się z opozycją szlachty. Stąd liczba wybrańców nigdy nie przekroczyła 2000. Chłopi ci mieli obowiązek ćwiczyć się w rzemiośle wojennym i na wypadek wojny stawiać się w pełnym uzbrojeniu. W okresie służby wojskowej ich obowiązki przejmowali inni chłopi.
Formacja ta prezentowała pewną wartość bojową jedynie w czasach Stefana Batorego. Później ich wartość zdecydowanie spadła. Wynikało to z faktu, iż dzierżawcy królewszczyn nie chcieli tracić darmowej siły roboczej. Nie przeprowadzali oni szkoleń, nie dbali o wyposażenie, a i sami chłopi nie byli zainteresowani niebezpieczną służbą wojskową. Częste więc były wypadki przekupywania rotmistrzów przez wybrańców w rakcie mobilizacji w celu uniknięcia udziału w wojnie. Z uwagi na słabe wyszkolenie wybrańców i stany jednostek niemal zawsze niższe od etatowych, w czasach następców Stefana Batorego nie zawsze ich mobilizowano. Jeżeli już to czyniono, piechota ta nie była używana do walki, lecz do prac inżynieryjnych.

Rodzaje uzbrojenia:
- szable
- toporki - te ostatnie głównie do prac inżynieryjnych
- rusznice

Piechota wybraniecka została rozwiązana i zastąpiona regimentami łanowymi w roku 1726.

System wybraniecki z powodzeniem funkcjonował natomiast w pewnych okresach w niektórych innych państwach, np. w Szwecji.

Piechota łanowa
Piechota łanowa jest to rodzaj oddziałów wojskowych w Polsce w XVII wieku. Zaciąg do tych jednostek wojskowych był prowadzony z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych.
Ten rodzaj wojska powoływano od 1655 roku. Każdy właściciel ziemski miał obowiązek wystawić jednego żołnierza z 15 łanów ziemi uprawnej.
Piechota łanowa była wzorowana na piechocie wybranieckiej. Od roku 1673 została zastąpiona przez zaciąg z ludności miejskiej, była to tzw. piechota dymowa.

Piechota dymowa
Piechota dymowa jest to rodzaj oddziałów wojskowych w Polsce w XVII wieku.
Była to kontynuacja od 1673 piechoty łanowej, ale zaciągani do niej byli żołnierze z miast.