Funkcja motywu szatana w literaturze i sztuce różnych epok

Problem zła jest jednym z najczęściej powtarzających się w literaturze i sztuce. Charakterystyczne jest to, że człowiek zazwyczaj personifikuje pojęcia abstrakcyjne. Również złu nadano określoną postać – szatana. Ta istota, która niesie ze sobą zniszczenie, ból, grzech i śmierć, pojawia się szczególnie często w kulturze kształtowanej przez religię chrześcijańską, przy czym wizerunek szatana nie jest w niej jednolity i jednoznaczny.

Szatan pojawia się w jednej z najstarszych ksiąg biblijnych, której bohaterem jest Hiob, pobożny mąż, wystawiany na próbę wiary. To właśnie szatan powątpiewa w lojalność i bogobojność bohatera, dlatego też namawia Stwórcę do tego, by sam przekonał się, kim jest naprawdę jego sługa. Na podstawie księgi Hioba można wysunąć wnioski, że szatan jest wrogiem człowieka i poświęca się działaniom skierowanym przeciwko ludzkości. To istota podstępna, przebiegła i uparta, ale – co ciekawe – nie jest ona wrogiem Boga. Przeciwnie, jest posłuszny Stwórcy, zsyła na Hioba nieszczęścia dopiero za zgodą Boga. Chociaż jest jednym ze zbuntowanych aniołów, czuje lęk i szacunek przed Panem, kontaktuje się z nim, dyskutuje, chociaż – jak wynika z rozmów Boga i szatana – posługuje się również w stosunku do Stwórcy podstępem, próbując zaszczepić Bogu podejrzliwość wobec ludzi. Funkcjonalność motywu zawiera się w fałszywości szatana w stosunku do Boga i odwiecznym obrzydzeniem do ludzi i ich zachowań (pewnie, dlatego, że sam jest podobny do nich i posiada podobne cechy). Szatan ma siłę, aby zniszczyć człowieka, ale czuje w sobie pewną skruchę przed postacią Boga.

Księga nie podaje jak wygląda szatan. Czytelnik jednak na podstawie pewnych wskazówek – nadaje mu kształt ludzki. Jak już wcześniej wspomniałam szatan posiada ludzkie słabości, żyje pośród ludzi, wędruje po świecie, stąd można sądzić, że pragnął wyrazić przekonanie o nieuchronnym istnieniu zła na świecie.

Złe duchy, istoty piekielne bardzo często były przedstawiane w literaturze romantycznej. W III części „Dziadów” Adam Mickiewicz ukazuje wysłanników piekieł jednocześnie w sposób budzący grozę i trwogę, ale także wykorzystując komizm i groteskę. Na podstawie scen „Sen Senatora” oraz „Egzorcyzmy ks. Piotra” można wnioskować, że diabeł przypomina człowieka oraz zwierzę. Jest tu wizerunek utrwalony przez tradycję ludową. Diabeł posiada rogi, ogon, szpony oraz kopyta. Podobnie jak w Księdze Hioba jest przebiegły i sprytny. Dąży także do zguby ludzkości, szczególną funkcją tego motywu jest dbanie o to, by do zatracenia zdążały jednostki wybitne, wrażliwe i szlachetne, takie jak Konrad. Diabły są złośliwymi demonami, to postacie kłótliwe, wrzaskliwe i dość głupie. Świadczą o tym dialogi zawarte w końcowy fragmencie sceny „Wielka Improwizacja” oraz „Sen Senatora”. Bohaterowie kłócą się ze sobą, grożą, że zaatakują się nawzajem rogami. Komiczny bywa diabeł Maurycy Lewiatan w scenie egzorcyzmów, który boi się znaku krzyża i wody święconej. Mówi – jak nakazuje tradycja – wieloma językami świata. Próbuje lekceważyć ks. Piotra. Zwraca się do niego słowami: „kręcisz dłonią jak niedźwiadek”. Jednocześnie stara się być przebiegły, wie, że człowieka gubi przede wszystkim pycha, dlatego też proponuje zakonnikowi różne zaszczytne tytuły, chce mu wyjawić tajemnice Pisma Świętego, jednak ks. Piotr pozostaje pokorny wobec Boga. Siła modlitwy zmusza szatana do opuszczenia ciała Konrada.

Literatura młodopolska – wraz ze światopoglądem dekadenckim – wykreowała postać jednocześnie demoniczną, złą, ale i tragiczną, budzącą współczucie w odbiorcy. Tadeusz Miciński w swym wierszu zatytułowanym „Lucifer” czyni podmiotem lirycznym osobę, która nazywa siebie „ciemnym wśród wichrów płomieniem bożym”. Oznacza to, że – podobnie jak w Księdze Hioba – szatan jest upadłym aniołem. Ciemność oznacza jego zło, bunt, a wicher sugeruje rozchwianie emocjonalne, ból i rozpacz istoty skazanej na odwieczną walkę ze Stwórcą. Wydawać by się mogło, że Lucifer spełnia tu funkcję pana świata, jest „królem komet”, „zapala czerwień zorzy”. Warto zwrócić uwagę na to, że jest panem nocy, ale nocy pięknej, wyjątkowej, burzliwej, fascynującej, budzącej grozę. Lucifer jest postacią pełną sprzeczności. To władca, ale i osoba cicha, zamknięta w sobie, skrywająca się w swym wnętrzu „trupiość i ochydę”. Miciński ukazuje jej siłę, ale też tragiczną niemoc. Lucifer jest tylko panem ciemności. Kiedy nastaje dzień, chowa się przed pierwszymi blaskami słonecznymi – oto jego wróg wschodzi „wielbiąc Boga”.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, jako jeden z kontrowersyjnych postaci XX-lecia międzywojennego, słynął ze swoich fascynacji demonologią a przykładem odzwierciedlenia tej pasji jest obraz zatytułowany „Szatan”. Ukazuje on po „Witkacowsku” zdeformowaną postać znajdującą się na pierwszym planie. Ma ona kozi łeb, bródkę, szpiczaste uczy przypominające rogi, umięśnione nogi zakończone stopami. Na środku ciała widoczna jest silna ręka zakończona szponami. Artysta zarysował linię mięśni, wyeksponował czarnymi liniami oczy, brwi i szpony. Diabeł ten jednak nie budzi postrachu, choć widać wyraźnie, że musi być bardzo silny. Jest to osoba uśmiechnięta, wręcz diabolicznie. Postać ta wydaje się być bardzo fascynująca.

Po lewej stronie widać zbliżającą się do niego kobietę. Ma ona na sobie strój, przypominający ubiór noszony przez kobiety w czasach Witkacego. Gdyby była naga, można byłoby ją skojarzyć z Ewą, kuszoną do zerwania owocu, rosnącego – zgodnie z zamierzeniem autora – po prawej stronie obrazu. Najprawdopodobniej jednak artysta pragnął wyrazić w tym samym skłonność kobiet do czynienia zła, ich emocjonalny związek z szatanem, najprawdopodobniej związek o podłożu erotycznym. W tle dostrzegane są góry, najprawdopodobniej Tatry, będące ulubionym miejscem artysty. Prawdopodobnie jest również, że to sam artysta, nazywany ze względu na swój skandalizujący styl życia „podhalańskim diabłem” i że sam wcielił się w postać szatana.

Motyw szatana obecny jest, zatem w literaturze i sztuce różnych epok. Szatan jest zawsze upersonifikowany, co najprawdopodobniej łączy się z potrzebą człowieka do nadawania cech istot żywych pojęciom abstrakcyjnym, np. takim jak zło. To najważniejsza funkcja motywu szatana, gdyż powstał on na wyraźną potrzebę ludzką; coś ma wygląd dobra tak więc musi być jakiś antagonizm. Szatan jest najbardziej znaną złą postacią w literaturze i sztuce gdyż znacznie trudniej jest ukazać inną i zupełnie nie znaną postać, która jest zła. Szatan ma z góry nadane cechy złe, o czym wszyscy ludzie wiedzą.

Bywa, jak wskazuje na to Księga Hioba i Lucifer, że autorzy nie skupiają uwagi na jego wyglądzie zewnętrznym, utrzymując, że zło może przybrać każdą ludzką postać. Inni, jak Adam Mickiewicz i Witkacy starają się go wyróżnić spośród innych stworzeń wykorzystując przy tym ludzką wyobraźnię, baśnie i legendy, sugerując tym samym, że zło jest widoczne i wyraziste. We wszystkich prawie utworach – za wyjątkiem obrazu Witkacego - istoty piekielne zostały przedstawione z relacji z Bogiem i – co ciekawe – są one przede wszystkim wrogami człowieka, a nie samego Stwórcy, nie mają w sobie na tyle mocy by zmierzyć się z Bogiem. W jednym przypadku (Księga Hioba) szatan spotyka się z Bogiem, rozmawia z nim, odwiedza Go z innymi aniołami, w pozostałych nie kontaktuje się z nim. W dwu utworach, Księdze Hioba i Lucyferze ukazany zostaje z powagą, Miciński nawet eksponuje tragedię samego bohatera, tymczasem w literaturze romantycznej i na obrazie Witkacego jest to postać groźna i groteskowa, czasami nawet zabawna. Te różnice w ujęciach prawdopodobnie wynikają z różnego podejścia człowieka do problemu zła, które dla jednych jest groźne a dla innych możliwe do oswojenia.