Witaminy

Witaminy, substancje katalizujące rozmaite przemiany metaboliczne w ustroju, zbliżone w swych właściwościach do enzymów i do hormonów. Pochodzą głównie z pożywienia, niektóre tworzone są w samym ustroju lub też przez bakterie przebywające w przewodzie pokarmowym (flora bakteryjna).
Dzielą się na dwie grupy w zależności od rozpuszczalności w wodzie lub w tłuszczach:
1) w wodzie: witaminy B1, B2, B6, B12, C, H, P, PP,
2) w tłuszczach: witaminy A, D, E, K.
Brak lub niedostatek witaminy w ustroju powoduje powstanie stanów chorobowych, zwanych awitaminozami albo hipowitaminozami. Niedobory te mają najczęściej charakter złożony, co jest spowodowane równoczesnym niedostatkiem różnych witamin.
Witaminizacja, sztuczne wzbogacanie produktów spożywczych w witaminy przez dodanie preparatów naturalnych lub syntetycznych witamin, np.: witamin C i D do mleka, witamin A i D do margaryny.
Witamina A, akseroftol, pod względem chemicznym istnieje wiele odmian witaminy A, ale pod względem fizjologicznym mają podobne działanie.
Witamina A w przyrodzie występuje w postaci barwników: czerwonego i pomarańczowego; głównym źródłem karotenoidów jest marchew, sałata, szpinak, pomidory, orzechy, różne owoce i wiele innych warzyw. U zwierząt gotowa witamina A występuje w wątrobie. Znajduje się również w tranie, maśle, mleku i żółtku jaj.
Witamina A, jest niezbędna do prawidłowego wzrostu i rozwoju nabłonka, podwyższa odporność błon śluzowych, odgrywa ważną rolę w adaptowaniu narządu wzroku do widzenia przy słabym oświetleniu, np. o zmierzchu.
Niedobór lub brak witaminy A objawia się niedowidzeniem o zmierzchu (tzw. kurza ślepota), pieczeniem spojówek oczu na skutek ich wysychania i rogowacenia, a w cięższych stanach rozmiękaniem rogówki i tworzeniem w niej owrzodzeń. Skóra staje się szorstka i rogowacieje, włosy wypadają.
W awitaminozie A zapobiegawczo i leczniczo działa spożywanie pokarmów zawierających duże ilości witaminy A, lub też pobieranie preparatów witaminy A.
Witamina B1 , tiamina, bierze w ustroju udział w przemianie węglowodanów i tłuszczów. Znajduje się w dużych ilościach w ziarnach zboża, w mięsie, drożdżach, orzechach, żółtkach jaj, jarzynach.
Niedobór witaminy B1 może wystąpić w przebiegu długotrwałych chorób: biegunek, chorób gorączkowych, chorób wątroby, nadczynności gruczołu tarczowego w przewlekłym alkoholizmie, lub też przy niewłaściwym jednostronnym odżywianiu.
Ostrą postać awitaminozy B1, zwaną chorobą beri-beri, spotyka się w stanach głodowych oraz u dzieci jednostronnie odżywianych, np. samym ryżem (w krajach Dalekiego Wschodu). Cechuje się ona głównie dolegliwościami neurastenicznymi, zaburzeniami czucia, osłabieniem siły mięśniowej mięśni kończyn dolnych, uogólnionymi obrzękami i przesiękami do jam ciała.
Przewlekłą postać awitaminozy B1 spotyka się najczęściej u alkoholików. Cechuje się zaburzeniami czucia i inerwacji ruchowej, jako wyraz zapalenia wielonerwowego.
Witamina B12, kobalamina, cyjanokobalamina, witamina z grupy B, rozpuszczalna w wodzie, złożona cząsteczka składająca się z pierścienia porfirynowego (porfina) zawierającego jon kobaltowy, rybozę i inne składniki.
W organizmie bierze udział w metabolizmie aminokwasów i kwasów nukleinowych, powodując tym samym pobudzenie wzrostu komórek, szczególnie erytrocytów, leukocytów oraz błon śluzowych.
Witamina B12 pełni także funkcje koenzymu w przemianie pewnych kwasów organicznych, jak bursztynowego i metylojabłkowego. Kobalamina nie jest syntezowana ani przez zwierzęta ani przez rośliny wyższe, ale tylko przez bakterie, przez co jest witaminą zarówno dla zwierząt jak i roślin.
Głównym źródłem tej witaminy są produkty zwierzęce: wątroba, mięso, jaja i mleko. W niewielkim stopniu jest tworzona w przewodzie pokarmowym przez bakterie, gdzie jest wiązana tylko w obecności tzw. czynnika wewnętrznego Castle'a, który następnie umożliwia jej wchłonięcie przez śluzówkę jelit.
Niedobór kobalaminy powoduje niedokrwistość złośliwą Addisona-Biermiera (ze względu na niedobór czynnika Castle'a). Witaminę B12 stosuje się w leczeniu leukopenii, niedokrwistości toksycznych, zapaleniu wielonerwowym i schorzeniach wątroby.
Witamina B2, ryboflawina, laktoflawina, witamina z grupy B, rozpuszczalna w wodzie, jest żółtym barwnikiem występującym zarówno u roślin jak i zwierząt. W organizmie człowieka wchodzi w skład mononukleotydu flawinowego (FMN) i dinukleotydu flawino-adeninowego (FAD) - koenzymów wchodzących w skład enzymów biorących udział w przemianie glukozy i aminokwasów w komórkowych procesach utleniania (reakcja redoks). Odgrywa również rolę w biochemicznych przemianach w siatkówce.
Witamina B2 znajduje się w drożdżach, wątrobie, chlebie pełnoziarnistym, grochu, mleku, serach, w jajach oraz w jarzynach. Niedobór witaminy B2 występuje w przewlekłych biegunkach, w chorobach miąższu wątroby, przy przewlekłym alkoholizmie, a zwłaszcza przy braku mleka i pokarmów białkowych w pożywieniu.
Jej niedobór powoduje zmiany skórne tj. zajady, łojotok(zwłaszcza w fałdzie nosowo- policzkowym, przy brwiach, w kącikach szpar powiekowych i za uszami), zmiany w obrębie rogówki i jamy ustnej (zaczerwienienie warg i jeżyka), światłowstręt, swędzenie powiek, łzawienie i zahamowanie wzrostu.
Dzienne zapotrzebowanie u człowieka wynosi od 1-2 mg. Stosowana jest w leczeniu hipo- i awitaminozy oraz w niektórych typach niedokrwistości].
Witamina B6, pirydoksyna, bierze udział w procesach syntez komórkowych układu krwiotwórczego, nerwowego i skóry. Jest zawarta w różnych pokarmach, jej niedobór występuje tylko w wyjątkowych przypadkach, np.: u małych dzieci karmionych sztucznymi odżywkami oraz u alkoholików.
Niedobór witaminy B6 objawia się u dorosłych zmianami skórnymi pod postacią zapalenia łojotokowego w fałdach nosowo-wargowych, zapalenia warg i języka oraz zmianami na odsłoniętej skórze kończyn przypominającymi pelagrę. Wyjątkowo spotyka się niedokrwistość niedobarwliwą, oporną na leczenie preparatami żelaza, natomiast ustępującą pod wpływem dużych dawek witaminy B6.
Witamina C, kwas askorbinowy, witamina rozpuszczalna w wodzie, odgrywa dużą rolę w utlenianiu komórkowym - zwłaszcza w utlenianiu tyrozyny i w procesach redukcji (reakcja redoks).
Wzmaga odporność organizmu, niezbędna do utrzymania prawidłowego stanu tkanki łącznej - m.in. włosowatych naczyń krwionośnych (co wyraża się ich kruchością ze skłonnością do krwawień, czyli skazą krwotoczną naczyniową). Jej niedobór powoduje szkorbutobjawiający się krwawieniami z dziąseł, wybroczynami skórnymi, krwawieniami z nosa, z przewodu pokarmowego i narządu moczowego. .
Większość zwierząt posiada zdolność wytwarzania witaminy C, tylko człowiek, małpy i świnki morskie muszą ją pobierać z pokarmem. Witamina C jest substancją nietrwałą, rozkładającą się w czasie gotowania, toteż najlepszym jej źródłem są owoce zwłaszcza cytrusowe, surowe warzywa (pomidory, kapusta, sałata, papryka) i wątroba. Dzienne zapotrzebowanie u człowieka wynosi 75 - 100 mg.
Witamina D, cholekalcyferol, witamina rozpuszczalna w tłuszczach, występuje w organizmie w postaci tzw. prowitamin (D2 - kalcyferol, D4, D5), będących pochodnymi cholesterolu. Największe znaczenie ma witamina D2 pochodzenia roślinnego i witamina D3 pochodzenia zwierzęcego, powstająca pod wpływem promieniowania ultrafioletowego z zawartej w skórze prowitaminy.
Reguluje gospodarkę wapniową i fosforową w organizmie (poprzez ułatwianie ich wchłaniania i obniżanie ich wydalania z moczem), a tym samym wpływa na rozwój i stan układu kostnego. . Witamina D znajduje się w tranie rybim, maśle, mleku, jajach, a jej prowitaminy w drożdżach, nowalijkach i tkankach zwierzęcych.
Jej niedobór powoduje krzywicę u dzieci, u dorosłych powoduje rozmiękanie kości na skutek ich demineralizacji. Pod wpływem obciążenia masą ciała dochodzi do zniekształceń i skrzywień kości długich, skręcenia się członów kręgów i do spłaszczeń kości miednicy. U osób starszych łatwo dochodzi do złamań szyjki kości udowej. Zmiany zniekształceniowe kości mogą objawiać się bólami o różnym natężeniu, zwłaszcza w okolicy kręgosłupa i pleców.
Natomiast nadmierne dawki witaminy D wywołują stan hiperkalcemii i odkładanie wapnia w tkankach miękkich.
Witamina E, tokoferol, witamina rozpuszczalna w tłuszczach, bierze udział w tworzeniu włókien mięsnych, naczyń, włókien elastycznych i kolagenowych.
Witamina E służy jako przeciwutleniacz (tym samym pełni funkcję przeciwnowotworową), odgrywa pewną funkcje jako składnik przenoszenia elektronów w łańcuchu oddechowym, u pewnych zwierząt zapobiega bezpłodności - przy jej braku w pożywieniu u samców następuje zwyrodnienie jąder, a samice nie mogą donosić płodu (nie wykazano jednak czy wpływa na płodność u ludzi, choć wydaje się to być możliwe).
Niedobór witaminy E powoduje postępujące pogorszenie i paraliż mięśni, przypuszczalnie wskutek degeneracji nerwów. Witamina E występuje w olejach roślinnych, przetworach mącznych, warzywach, mleku, mięsie i jajach, prawdopodobnie wytwarzana jest też przez florę bakteryjną jelit.
Witamina H, biotyna, odgrywa rolę przenośnika dwutlenku węgla w różnych procesach przemiany materii. Wytwarzana jest przez bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym (flora bakteryjna). Znajduje się również w wątrobie, żółtkach jaj, kapuście.
Niedobór witaminy H występuje głównie przy zniszczeniu flory bakteryjnej w jelitach, np. po zastosowaniu antybiotyków. Objawia się on zanikiem brodawek języka, zmianami zapalnymi skóry z drobnym łuszczeniem się naskórka (łupież), ogólnym osłabieniem, utratą łaknienia.
Witamina K, pochodna naftochinonu, jest niezbędna do syntezy czynników krzepnięcia (układ krzepnięcia) w wątrobie, przede wszystkim protrombiny.
Znajduje się w szpinaku, kapuście, wątrobie. U człowieka źródłem witaminy K jest flora bakteryjna własnego jelita, skąd przy obecności kwasów żółciowych jest ona wchłaniana do krwi i wychwytywana w wątrobie.
Niedobór witaminy K występuje najczęściej przy:
a) zniszczeniu flory bakteryjnej w jelicie w czasie leczniczego podawania antybiotyków lub sulfonamidów,
b) zaburzeniu wchłaniania witaminy K z jelit na skutek braku w nich żółci (kwasów żółciowych), spowodowanego np. niedrożnością przewodów żółciowych przy kamicy żółciowej.
Objawem niedoboru witaminy K jest opóźnienie krzepnięcia krwi i skaza krwotoczna z krwawieniami w różnych narządach i tkankach. Skaza taka towarzyszy dość często mechanicznej żółtaczce i może się pojawić już po kilku-kilkunastu dniach jej trwania.
Antagonistą witaminy K jest kumaryna i jej pochodne (Dicumarol) stosowana w lecznictwie w celu zmniejszenia zawartości protrombiny, np. w stanach zakrzepowych.
Witamina P, rutyna, jedna z trzech witamin (witamina C, K, P), które odgrywają rolę w zapewnieniu prawidłowej hemostazy. Działa synergistycznie z witaminą C w uszczelnianiu naczyń krwionośnych. Zawarta jest w owocach i jarzynach. Niedobór witaminy P objawia się wzmożoną kruchością naczyń, skłonnością do krwawych wybroczyn i do wytwarzania się obrzęków.
Witamina PP, niacyna, amid kwasu nikotynowego, odgrywa rolę w procesach utleniania komórkowego i w przemianie węglowodanów, tłuszczów i białek. W warunkach naturalnych występuje w wątrobie, w pełnoziarnistym chlebie, mleku, jajach, świeżych jarzynach.
Niedobór witaminy PP powoduje swoisty zespół objawów, zwanych pelagrą, objawiający się:
a) zaczerwienieniem i wzmożonym napięciem skóry na odsłoniętych, naświetlonych promieniami słonecznymi częściach ciała: twarzy, grzbietach rąk i palców,
b) zaczerwienieniem i obrzękiem języka, niekiedy owrzodzeniami błony śluzowej jamy ustnej. W stanach cięższych mogą pojawić się wymioty i biegunki z domieszką krwi oraz zakłócenia równowagi psychicznej z lękami lub podnieceniem.
Układ pokarmowy, trawienny, zespół narządów służących do przyjmowania pokarmów, rozkładania większych substancji pokarmowych na mniejsze za pomocą enzymów trawiennych a następnie wchłaniania ich do krwi.
Wyraźny przewód pokarmowy wraz z otworem gębowym i odbytowym występuje już u pierścienic. Układ trawienny wszystkich kręgowców jest zbudowany wg. jednego planu - ma postać długiej, umięśnionej rury - a u wszystkich zwierząt chemiczne przemiany związane z trawieniem oraz enzymy biorące udział w tych procesach wykazują duże podobieństwo.
Przewód pokarmowy rozpoczyna się jamą gębową (u człowieka tzw. jama ustna) w której pokarm ulega rozdrobnieniu i zostaje zapoczątkowane trawienie, następnie pokarm zmieszany ze śliną dostaje się gardzielą (gardło) i przełykiem do żołądka, gdzie zachodzą właściwe procesy trawienne.
Następnym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jelito cienkie (dzielące się na dwunastnicę, jelito czcze i kręte), do którego uchodzą enzymy trzustki i żółć produkowana przez wątrobę - tutaj pokarm zostaje rozłożony do składników prostych wchłanianych przez kosmki jelitowe. Natomiast nie strawione resztki pokarmowe dostają się do jelita grubego (dzielącego się na jelito ślepe, okrężnicę i odbytnicę), w którym zachodzi wchłanianie wody i formowanie kału.
Transport treści pokarmowej w przewodzie pokarmowym zachodzi dzięki pracy jego mięśni (perystaltyka). U poszczególnych zwierząt przewód pokarmowy jest dostosowany do pokarmu, którym się żywią - u zwierząt mięsożernych, których pożywienie składa się z pokarmów łatwo przyswajalnych przewód pokarmowy jest krótki, natomiast u zwierząt roślinożernych o wiele dłuższy ze względu na pobieranie pokarmu mało treściwego, zawierającego dużą ilość błonnika (celuloza).
Odżywianie,
1) pobieranie przez organizmy żywe substancji pokarmowych potrzebnych do wzrostu i rozwoju organizmu, ich trawienie, przyswajanie i wykorzystanie dla potrzeb budulcowych, energetycznych i do regulacji szeregu procesów zachodzących w tych organizmach.
Wyróżniamy samożywność charakterystyczna dla roślin zielonych i cudzożywność (cudzożywne organizmy) tj. pobieranie pokarmu z zewnątrz, charakterystyczną dla roślin niezielonych, grzybów, większości bakterii i śluzowców oraz dla zwierząt.
Zwierzęta mogą odżywiać się tylko pokarmem roślinnym (roślinożercy), tylko zwierzęcym (mięsożercy) lub mieszanym (wszystkożercy). Niektóre odżywiają się martwą substancją organiczną (nekrofagi, saprobionty).
Wiele zwierząt jest pasożytami - wewnętrznymi lub zewnętrznymi - roślin i zwierząt. Wśród roslinożerców może istnieć specjalizacja co do pobieranego pokarmu (monofagi) lub żywią się one wieloma roślinami (polifagi). Zwierzęta mięsożerne można podzielić na owadożerne, drapieżne, odżywiające się krwią itd.
2) uzupełnianie niedoborów żywieniowych, powstałych u człowieka wskutek nieprawidłowego żywienia, choroby, rekonwalescencji, ciężkiej pracy itd.