Bezkrólewie w Polsce i pierwsza wolna elekcja w XVI w.

1. WYMARCIE DYNASTII JAGIELLONÓW

W roku 1572 umarł ostatni z Jagiellonów, Zygmunt August i nie zostawił potomka. Dlatego przed sejmem stanął problem, jak wybrnąć z bezkrólewia, jak zachować ciągłość dynastii. Radziwiłłowie litewscy zgłosili się do korony jako spadkobiercy po Barbarze Radziwiłłównie, ostatniej żonie Zygmunta Augusta. Przeciwko nim wystąpiły rody magnackie, które również zgłaszały swoje kandydatury. Sejm im korony nie powierzał, bo groziło to wojną domową o tron, a Litwie- wojnie z Litwą. Zwołany został sejm zwany konwokacyjnym (I sejm w czasie bezkrólewia). Zadaniem było określenie sposobu wyboru króla. Ustalono, że pod nieobecność króla obowiązki jego przyjmuje prymas polski- interrex. Ustalono również wybór króla przez elekcję (wybór spośród kandydatów).
Okazało się, że na zamku żyje ostatni Jagiellon: Anna Jagiellonka (siostra Zygmunta Starego i ciotka Zygmunta Augusta). Wymyślono, że ożeni się z jakimś królem a z małżeństwa urodzi się dziecko, które przejmie tron (zachowanie ciągłości).

Na sejmie konwokacyjnym ustalono, że król cudzoziemski musi przestrzegać polskiego prawa, ustroju i przywilejów. Ustalono tzw. artykuły henrykowskie (od imienia pierwszego króla): szlachta miała prawo odmówić królowi posłuszeństwa, gdyby łamał ich prawa. Ustalono również prywatne zobowiązanie wybranego władcy- pacta conventa. Gdy to ustalono ogłoszono elekcję.

2. ELEKCJA HENRYKA WALEZEGO

1573 r. - I elekcja. Szlachta na mocy przywilejów ma prawo wyboru spośród kandydatów.

Do tronu zgłosili się:
- Stefan Batory - książe Siedmiogrodu,
- Henryk Walezy,
- Iwan IV Groźny - car Rosji,
- Habsburgowie.

Batory odpadł, bo Siedmiogród był wasalem Turcji. Iwan IV Groźny też odpadł (wojna o Inflanty). Habsburgowie zajęli Czechy i Węgry, więc został Henryk Walezy - I król elekcyjny. Podpisał artykuły henrykowskie. W paktach konwentach został zobowiązany do ściągnięcia na Bałtyk floty francuskiej swojego brata - króla Francji Karola X.
Ożenił się z Anną Jagiellonką. Podpisał konfederację o wolności wyznania. Koronacja i ślub w 1574 r. Po 3 m-cach, po śmierci swojego brata, wyjechał do Francji i został jej królem jako Henryk III. Cieszono się z tego, ponieważ państwa zostaną połączone unią personalną.

W 1574 r. II sejm konwokacyjny. Wysłano do Francji poselstwo (Paweł Działczyński) - oskarżył króla o złodziejstwo, tchórzostwo. Henryk oddał koronę, berło i jabłko i zrzekł się pretensji do korony. Decyzją tego, sejm przed ogłoszeniem II elekcji, musiał podnieść atrakcyjność Anny Jagiellonki poprzez jej koronację na królową Polski. Odbyło się to na Wawelu w 1573 r. (IIIkoronacja po Jadwidze i Barbarze). 1575 r. -ogłoszenie elekcji.

3. STEFAN BATORY KRÓLEM POLSKI

Na króla wybrany został Stefan Batory. Podpisał artykuły henrykowskie. Był protestantem. Ożenił się z Anną Jagiellonką. Nie miał z nią dzieci, bo był typowym królem żołnierzem. ZREFORMOWAŁ ARMIĘ i utworzył tzw. piechotę wybraniewską. Jej żołnierze byli wybierani spośród chłopów (1220) a sąsiedzi opłacali wojsko. Płacono mu żołd, stąd nazwa żołdowscy. Taki żołnierz i jego rodzina miała ulgi feudalne, miał więc motywację do walki. Batory ZREFORMOWAŁ SĄDOWNICTWO- stworzył tzw. Trybunały koronne w Polsce i na Litwie. Rozpatrywały one sprawy karne szlachty zagrożone karą śmierci (na mocy przywilejów henr. nie można było szlachty sądzić i dlatego ich uniewinniano).

Batory wygrał II wojnę inflandzką z carem Rosji. W 1577 r. Iwan IV Groźny zajął Inflanty. Piechota wybraniecka Batorego zajęła twierdzę na pograniczu polsko- litewskim. W cesarstwie wybuchły bunty przeciwko Iwanowi - w końcu poprosił o rozejm. Rozmowy odbyły się w 1582 r. Rosjanie wycofali się z Inflant i zrzekli się pretensji.
Batory rządził do 1586 r.