Sklepy Cynamonowe - Bruno Schulz

Sklepy cynamonowe
CZAS POWSTANIA UTWORÓW: Bruno Schulz zaczął pisać około roku 1925. Jego pierwszy znany utwór, Noc lipcowa, pochodzi z roku 1928, ale w druku ukazał się dopiero osiem lat później. Schulz był bowiem zbyt nieśmiały, aby liczyć na wydanie swoich dzieł, dlatego też tworzył „do szuflady". Talent Schulza odkryła Zofia Nałkowska, która spowodowała wydanie jego debiutanckiej książki - był to zbiór opowiadań Sklepy cynamonowe (1933, postdatowany na rok 1934). Wkrótce po debiucie Schulz dokonał przekładu powieści Franza Kafki Proces. Przekład ten ukazał się w roku 1936. Zachęcony sukcesem, pisarz publikuje w roku 1937 zbiór opowiadań Sanatorium pod Klepsydrą, na który złożyły się utwory wcześniejsze od opowiadań ze Sklepów cynamonowych.
BOHATEROWIE - CHARAKTERYSTYKA:
Ojciec - Jakub - imię kojarzy się z biblijnym Jakubem, który w Księdze Rodzaju spierał się z Aniołem. Zresztą w opowiadaniu Nawiedzenie pisarz opisuje podobną scenę. Ojciec ma jednak w utworach Schulza wiele twarzy. Raz jest kupcem bławatnym (jak w rzeczywistości), raz czarodziejem, magiem. Ojciec w każdym wcieleniu jest potężną indywidualnością. W specyficzny sposób postrzega świat, kosmos i proces stwarzania. Jest autorem monologu o stwarzaniu, kreacji (Traktat o manekinach), w którym umiejętność tworzenia nowych istot przypisuje nie tylko Bogu. Uważa, że każdy może w dowolny sposób kształtować materię, w charakterze której leżą plastyczność i uległość. Stąd jego program „demiurgii" (tworzenia) dla wszystkich: „pragniemy rozko-
szy twórczej... Chcemy stworzyć po raz wtóry człowieka...".
Ojciec nie poprzestaje na słownych deklaracjach. Prowadzi własne eksperymenty twórcze (Ptaki), niestety kończą się one wielką klęską (Noc wielkiego sezonu). Ojciec staje się w opowiadaniach symbolem prób wydostania się spod przytłaczającej, małomiasteczkowej atmosfery oraz ludzkich ograniczeń. Chce absolutu, mistycyzmu na co dzień. Rozmawia z Bogiem, wnika w tajniki życia (Ptaki, Karakony), próbuje swoich twórczych możliwości.
Syn - Józef - narrator - mały chłopiec, jeszcze uczeń, odkrywający świat, spoglądający na rzeczywistość oczami dziecka. W poznaniu kieruje się instynktem, podąża w stronę zdarzeń, osób i miejsc, do których czuje naturalny pociąg: kuzyn Emil, Tłuja, włóczęga z ogrodu (Pan bez fletu), ulica Krokodyli. Spogląda na świat jak na rzeczywistość mistyczną, odkrywa w sobie całe pokłady wiedzy przeszłych pokoleń.
PLAN WYDARZEŃ Sierpień
1. Spacery z matką po rynku w środku lata, kiedy ojciec wyjeżdża na wypoczynek.
2. Mieszkanie obłąkanej Tłui i jej zachowanie.
3. Domostwo ciotki Agaty, intrygujący wuj Emil.
Nawiedzenie
1. Zima. Ojciec choruje. Niepokoi się stanem ksiąg handlowych prowadzonych przez matkę.
2. Izolacja Ojca od pozostałych członków rodziny.
3. Rozmowy Jakuba z Bogiem.
4. Dziwactwa Ojca, który coraz bardziej pogrąża się w swoim własnym świecie.
Ptaki
1. Pełnia zimy. Nową pasją Ojca staje się hodowla egzotycznych ptaków, których jaja sprowadza z odległych zakątków świata.
2. Ptasie królestwo Ojca na poddaszu.
3. Ingerencja służącej, Adeli - zniszczenie królestwa Ojca, który zaczyna się upodabniać do kondora.
Manekiny
1. Samotność Ojca. Pustka w domu.
2. Ojciec spotyka dwie szwaczki: Poldę i Paulinę zatopione w powodzi kolorowych skrawków materii.
3. Rozmowy Ojca z dziewczętami.
Traktat o manekinach, Albo wtóra Księga Rodzaju
1. Marzenia i tęsknoty Ojca, aby tworzyć, być kreatorem.
2. Adela terroryzuje Ojca.
Traktat o manekinach. Ciąg dalszy
1. Ojciec opowiada o losie materii, którą można dowolnie modelować.
2. Jego wykład powtórnie przeżywa Adela.
Traktat o manekinach. Dokończenie
1. O bujności i niepowstrzymanym rozwoju materii.
2. Znowu Adela.
Nemrod
1. W domu pojawia się szczeniak, który odkrywa nieznany świat przekonując się ze zdumieniem, że drzemie w nim wiedza jego praprzodków.
Plan
1. Bohater obserwuje włóczęgę, który w oczach dziecka staje się mitycznym Panem (bożek lasów w mitologii greckiej).
Pan Karol
1. Życie słomianego wdowca podczas wakacji.
Sklepy cynamonowe
1. Środek zimy. Narrator wraz z rodzicami wybiera się do teatru. Zapomniano portfela, więc chłopiec musi wrócić z powrotem.
2. Nadzwyczajne zdarzenia w drodze.
Ulica Krokodyli
1. Ulica Krokodyli - obszar wyklęty.
2. Połowiczność, nieskończoność, zawieszenie w próżni jako cechy charakteru tej części miasta.
Karakony
1. Okres już po śmierci Ojca.
2. Opowieść matki o okresie plagi karakonów
a) wstręt Ojca,
b) upodobnienie się Ojca do karakona.
Wichura
1. Burzliwa wichura powoduje zaburzenie w codziennym porządku dnia.
2. Przybywa ciotka Perazja.
3. Wszystko powraca do normy.
Noc Wielkiego Sezonu
1. Zbliża się Wielki Sezon. Ojciec przygotowuje się na przyjęcie olbrzymiej masy klientów.
2. Zamęt, ludzie tłoczą się w sklepie. Jakub zwołuje swych subiektów (zajętych pogonią za Adelą), aby pomogli mu w sprzedaży.
3. Nadlatują chmary bajecznie kolorowych, ale chorych, zniekształconych ptaków - efekt hodowli Ojca. Zostają strącone przez rzucających w nie kamieniami klientów.
4. Ojciec jest zdruzgotany. Jego eksperyment twórczy zakończył się
całkowitą klęską.
PODSUMOWANIE:
Proza poetycka: Cechą charakterystyczną obu zbiorów opowiadań Schulza jest ich przynależność gatunkowa. Zarówno Sklepy cynamonowe, jak i Sanatorium pod Klepsydrą należy zaliczyć do tak zwanej prozy poetyckiej. W tego rodzaju książkach realistyczne czynniki fabularne zostają zepchnięte na drugi plan. Na plan pierwszy wysuwa się rzeczywistość zdeformowana, odkształcona i zmitologizowana. W przypadku opowiadań Schulza mamy do czynienia z poetycko-fantastycznym przetworzeniem realiów życia w małym galicyjskim miasteczku sprzed pierwszej wojny światowej.
Deformacja rzeczywistości w opowiadaniach Schulza: W Sklepach cynamonowych, które stanowią bardziej zwartą treściowo całość niż Sanatorium..., czynnikiem organizującym świat przedstawiony jest retrospektywny powrót bohatera-narratora do czasów dzieciństwa. Dzieje się to podobnie jak w marzeniu sennym. Bohater, przypominając sobie swoje dzieciństwo, przypomina sobie jednocześnie sylwetki ojca, matki, bliskich i znajomych, także ulice, budynki i ich wnętrza. Wspomnienia są zniekształcone, niektóre mało istotne wydarzenia urastają do rangi symbolu, inne, kiedyś ważne sprawy, kurczą się i zanikają. Obraz jest falujący, płynny, przedmioty i ludzie dowolnie zmieniają kształty. Nie inaczej jest również w opowiadaniach z Sanatorium pod Klepsydrą. Na przykład bohater Wiosny rozmawia z Bianką w pokoju, który nagle okazuje się być lasem, a las - pociągiem.
Czas w opowiadaniach Schulza: Czas historyczny to okres dzieciństwa i młodości pisarza. O wiele ważniejszy jest jednak czas jako czynnik budujący świat przedstawiony. Podobnie jak przestrzeń, czas w opowiadaniach często przekracza uznane przez nas ramy jak: noc, dzień, poranek, wieczór, tydzień, miesiąc. Schulz pisze na przykład: „Każdy wie, że w szeregu zwykłych, normalnych lat rodzi niekiedy zdziwaczały czas ze swego łona lata inne, lata osobliwe, lata wyrodne, którym, jak szósty, mały palec u ręki, wyrasta kędyś trzynasty, fałszywy miesiąc". Pisarz często ujmuje czas jako cykl dni, pór roku, lat. W większości jego opowiadań już tytuł lub pierwsze zdanie zawiera informację o dniu i porze roku, w jakich rozgrywają się przedstawione wydarzenia. Każda pora roku ma przy tym odmienny, sobie tylko właściwy charakter: wiosna - czas planów, lato - spełnienie marzeń, jesień - rozczarowanie, zima jest "pustą" porą, w której odbijają się wszystkie pozostałe pory (J. Jarzębski). To zimą ojciec przeprowadza swe twórcze eksperymenty z ptakami. Zimą także rozgrywa się akcja opowiadania Sklepy cynamonowe. I tu już wyraźnie widać, że zima zawiera pierwiastki wszystkich pór roku: zapach fiołków, anemony, woń wiosny.
Przestrzeń: W twórczości Schulza miejsca realne, rzeczywiste: Drohobycz, dom rodziny Schulzów - kamienica przy rynku zostają przetworzone w wyobraźni pisarza i nabierają cech nadrealnych, niepokojących, zaskakujących, mitycznych. Duża część opowiadań rozgrywa się w domu. Jawi się on jako azyl, schronienie przed żywiołami kosmosu lub wręcz przeciwnie jest odzwierciedleniem pełnej dysonansów psychiki ludzkiej. Opisując przestrzeń interpretatorzy Schulza często sięgają po symbol labiryntu. Formę labiryntu przybiera miasto nocą, mieszkanie, gmach gimnazjum, sklep.
Bohater zagłębia się w labirynty, błądzi po nich, odkrywa nowe drogi, gubi się. Tą drogą może odkryć prawa i porządek rządzący światem, a wybierając swój szlak staje się konstruktorem, budowniczym swojej własnej przestrzeni.
Ludzie i manekiny: Na Sklepy cynamonowe składa się między innymi Traktat o manekinach. Jest to rodzaj wykładu, w którym ojciec przedstawia istotę swego lęku. Manekin cechuje się tym, że jest w środku pusty. Redukcja człowieka do funkcji manekina, to właśnie takie „wypatroszenie", pokazanie, że człowieczeństwo nie jest już niczym istotnym. Ludzie w opowiadaniach Schulza przypominają takie właśnie manekiny, albo wręcz nimi są, jak w opowiadaniu Wiosna. Wuj Karol ukazany jest w opowiadaniu Pan Karol nie jako człowiek, ale jako lalka, która jest pozbawiona cech człowieczeństwa: „Potem leżał długo nieruchomy, z szklanymi oczyma, które były koloru wody, wypukłe i wilgotne. W wodnistym półmroku pokoju,(...) oczy jego jak maleńkie lusterka odbijały wszystkie błyszczące przedmioty".
Ukazując niektórych swoich bohaterów, Schulz traktuje ich bardzo specyficznie: „Ciotka Agata (...) o mięsie okrągłym i białym", „jej córka Łucja (...) o mięsie białym i delikatnym". Człowiek został nie tylko zdehumanizowany, ale również sprowadzony do rangi kawałka mięsa, na które można patrzeć jak na obiekt bez życia, coś do zjedzenia.
Manekiny są dla Schuza symbolami odczłowieczenia, bezduszności, komercjalizmu -zdominowania przez handel (Ulica Krokodyli). Człowiek w tych opo-wiadanich ugrzązł w świecie prymitywnej erotyki, codzienności, nijakości. Ludzie są potępieni, skazani, nie mogą wyzwolić się spod przytłaczającej ich formy plastikowego manekina.
W Traktacie o manekinach Ojciec prezentuje także inną koncepcję manekina. Pojawia się tu definicja manekina jako rzeczy, którą człowiek tworzy, której nadaje znaczenie i miejsce w kosmosie: „Chcemy stworzyć po raz wtóry człowieka, na obraz i podobieństwo manekina", „do obsługi każdego człowieka, każdego czynu, powołamy do życia osobnego człowieka".
W tym kontekście manekin staje się synonimem całej rzeczywistości ludzkich tworów. Spostrzeżenia Ojca zawarte w Traktacie... odnoszą się także do teorii twórczości artystycznej pisarza.