Czy literatura Renesansu miała charakter odtwórczy?

Każda epoka w literaturze korzysta z idei epok wcześniejszych, wychwalając je, czasem krytykując. Zastanawiając się nad szeroko pojętym problemem odtwórczości dojść można do zupełnie abstrakcyjnych wniosków. Bo czy można być oryginalnym, kiedy dziedziczy się po przodkach całe mnóstwo pomysłów?

Patrząc na genialne wnioski, do jakich dochodzili Platon czy Arystoteles można powiedzieć, że wszystko zostało już zapisane, przemyślane, stwierdzone, nic nam już do tego. Czemu o odtwórczość oskarżamy renesans? Nie do końca zrozumiałe jest twierdzenie jakoby odrodzenie oparte było wyłącznie na kulturze starożytnej, stając zarazem w opozycji do średniowiecza. W czasach starożytnych Arystoteles twierdził, czego był zupełnie pewien, że nasza planeta jest płaska. Dopiero w wiele lat później, w trakcie rewolucji myślowej, w epoce humanizmu i tak długo oczekiwanej plastycznej perspektywy Mikołaj Kopernik doszedł do wniosku, że Ziemia jest bez wątpienia okrągła, co więcej - przestrzennie ograniczona. Pół tysiąclecia po tym odkryciu, naukowcy obalili kolejną teorię (nie zapominajmy - genialnego!) Arystotelesa, świat nie istniał zawsze, stworzył się dwadzieścia miliardów lat temu, odkrycie to rzuca również nowe światło na wszystkie nauki religijne, w pewnym sensie podważa nawet słowa Biblii.

Począwszy od upadku Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie Europy, nasz kontynent wszedł w okres Średniowiecza, w którym trudno zauważyć dynamiczny rozwój kultury, możemy raczej mówić o swojego rodzaju uwstecznieniu w stosunku do epoki starożytnej. W VII wieku naszej ery, przez historyków nazwanym "ciemnym wiekiem", szybko rozprzestrzeniał się analfabetyzm, wraz z upadkiem wielu aglomeracji miejskich upadały szkoły rzymskie. W drugiej połowie XIV wieku na Półwyspie Apenińskim pojawiła się zupełnie nowa myśl kulturowa, która, jak się później okazało, zrewolucjonizowała naukę, kulturę, sztukę, słowem całą myślową aktywność człowieczeństwa. Rewolucją samą w sobie było chociażby pojawienie się perspektywy w malarstwie. To wielkie dokonanie przypisuje się malarzowi włoskiemu, żyjącemu na przełomie epok - Giotto di Bendone, nie ma podstaw do tego, aby odkrycie to uznać za odtwórcze.

Nie jest tajemnicą, że twórcy literatury renesansowej wzorowali się w dużym stopniu na sztuce starożytnej. Pojawiają się na przykład u Kochanowskiego charakterystyczne dla antyku pieśni i treny, trudno nie dopatrzyć się u poety sporego nowatorstwa, treny nie opłakują straty po kimś szczególnie ważnym, nawet nie po człowieku dorosłym, ale po dziecku. Fraszki tak charakterystyczne dla polskiego odrodzenia funkcjonowały już w starożytności pod postacią epigramatów. Pisał je oczywiście Jan Kochanowski, który, jak wiadomo, był wielkim orędownikiem antycznej kultury. Tak o nich mówił: "Fraszki nie przepłacone, wdzięczne fraszki moje, w które je wszystki kładę tajemnicę swoje". Zasłynął też dramatem "Odprawa posłów greckich" wzorowanym na greckiej tragedii. Kolejnym gatunkiem literackim, popularnym w renesansie, a o starożytnych korzeniach była sielanka, za jej twórcę uważa się Teokryta. Trudno nie wspomnieć o dialogach, które tak chętnie w swoich rozważaniach filozoficznych stosował Platon, a w epoce odrodzenia chociażby Mikołaj Rej w swojej "Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem". Renesans, owszem sprzeciwiał się wielu założeniom średniowiecznym, przejmując zarazem wiele ówczesnych gatunków literackich, m.in. sonety, w Polsce pisał je Sęp-Szarzyński, Kochanowski, w Europie Petrarka, o Szekspirze nie wspominając. Pojawiła się w okresie odrodzenia "Kronika wszystkiego świata" autorstwa Marcina Bielskiego (w XII i XIII wieku kroniki spisali m.in. Gall Anonim i Wincenty Kadłubek). Renesansowe kazania, na przykład "Kazania sejmowe" Piotra Skargi, wywodzą się od średniowiecznych prototypów ("Kazania gnieźnieńskie", "Kazania świętokrzyskie"). Znany jest również w literaturze odrodzenia przykład misterium - "Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim".

Starożytne poglądy filozoficzne, a przede wszystkim epikureizm i stoicyzm, cieszyły się dużą popularnością w renesansie. Motyw epikurejskiego "Carpe diem" był tak charakterystyczny choćby w twórczości poetów: Kochanowskiego i Reja. Również myśl polityczna polskiego odrodzenia, której czołowym reprezentantem był Andrzej Frycz Modrzewski, w dużym stopniu oparta była na wizjach antycznego ładu społecznego. "Ojciec polskiej myśli demokratycznej" wyznawał zasadę: "bez praw nie może być prawdziwej wolności". Podobnie twórczość Cycerona, Wergiliusza czy Horacego, często tłumaczona na nasz język miała przeogromny wpływ na całokształt polskiej twórczości literackiej. Przełom XV i XVI wieku to okres wielkich odkryć geograficznych, to czas, w którym świat stawał się większy, a wraz z "podbojami" nowych lądów prężnie rozwijała się kartografia. Do najwybitniejszych przedstawicieli tej dziedziny zaliczyć można Macieja z Miechowa, autora "Tractatus de duabus Sarmatiis, Asiana et Europiana", Niemca wzorującego się na tym dziele Sebastiana Munstera, a także Bernarda Wapowskiego. "Wielki Wiek" obrodził też w liczne odkrycia w medycynie, biologii i naukach ścisłych. To właśnie na XVII wiek przypada rozwój architektury dworskiej i pałacowej, Zygmunt August przebudował wtedy rezydencje w Wilnie, Tęczynie i Niepołomicach, magnaci za wszelką cenę starali mu się dorównać. W Polsce okres odrodzenia przypada na lata, kiedy Rzeczpospolita osiągnęła największe w historii rozmiary, dynamicznie rozwijało się życie gospodarcze i kulturalne. Ośrodek uniwersytecki w Krakowie ściągał ok. 40% wszystkich żaków z Europy Środkowej, a także wybitnych profesorów m.in. Filippo Buonaccorsi, a także wybitnych humanistów z Niemiec, Węgier, Czech i Anglii. W końcu odrodzenie to wiek wybitnych ludzi, geniuszy, wszechstronnie utalentowanych, wielcy uczeni tamtych lat: Da Vinci, czy Kopernik zajmowali się naukami ścisłym, a także wieloma dziedzinami twórczości artystycznej. W Polsce prawdziwym człowiekiem renesansu był Justus Decjusz, sekretarz Zygmunta Starego, dyplomata, poeta, historyk i mecenas sztuki, spolonizowany Alzatczyk, któremu willę w Woli Justowskiej wzniósł architekt królewski Bartolommeo Berecci.

"Renaissance" w dosłownym tłumaczeniu znaczy "ponowne narodziny", a więc coś, co miało się odrodzić musiało już kiedyś egzystować. Istotnie odrodzenie wiele przejęło ze starożytności, nawet ze średniowiecza, ale czy można zarzucać tej epoce odtwórczość? Nie... Choćby ze względu na jej przemożny wpływ na oblicze ówczesnej i zarazem dzisiejszej Europy, na genialne odkrycia naukowe i kulturalne, w końcu względu na "Mona Lisę". Bez tej epoki nasz świat byłby uboższy. Renesans...