Blaski i cienie panowania Jagiellonów

Prawie dwustuletnie panowanie Jagiellonów w Polsce to okres największej potęgi naszego kraju. Dzierżył on rolę przywódcy w Europie środkowo-wschodniej i liczyły się z nim wszystkie państwa europejskie. Początki rządów dynastii Jagiellonów na ziemiach polskich są najczęściej postrzegane przez pryzmat problemu krzyżackiego. Jest to pogląd nie tyle niesłuszny , co zbyt zawężający obraz ówczesnych zadań Władysława Jagiełły i jego następców. Owe inne zadania to sprawa przejęcia tronów czeskiego i węgierskiego , stosunek do nowych potęg ówczesnej Europy: Turcji i Habsburgów, kwestia husycka - to problemy w polityce zagranicznej. Równie ważne było osobiście dla Jagiełły udowodnienie swojego przywiązania do wiary katolickiej co podważali nie tylko Krzyżacy , ale i niektóre dwory na zachodzie Europy.
Tematem niniejszej pracy będzie więc polityka zagraniczna Jagiellonów. Historiografia pojmuje dzieje Polski od Władysława Jagiełły czyli od 1386 roku, do śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku i tym właśnie okresem, pod kątem odpowiedniego kryterium się zajmę.
Po krótkich rządach Ludwika Węgierskiego, na mocy układu w Krewie w 1385 roku tron polski oddano Wielkiemu Księciu Litwy Władysławowi Jagielle -
który dał początek dynastii Jagiellonów, a oba kraje połączyła unia personalna. Podstawowym problemem stojącym przed Władysławem II Jagiełłą było powstrzymanie ekspansji krzyżackiej. Zwycięska tzw. wielka wojna (1409-1411), ze zwycięstwem polsko-litewskim pod Grunwaldem (15 lipca 1410), zapoczątkowała zmierzch potęgi państwa krzyżackiego. Związek Polski z Wielkim Księstwem Litewskim został zacieśniony unią w Horodle w 1413 roku,gdzie m.in. zadecydowano o wspólnych zjazdach polsko-litewskich. Zapewnienie sukcesji tronu polskiego dla swych synów uzyskał Jagiełło za cenę przywilejów dla szlachty (przywilej czerwiński 1422, przywilej jedlnieński 1430).
Krótkim epizodem było panowanie Władysława III Warneńczyka, za którego początkowo rządy sprawował biskup krakowski Zygmunt Oleśnicki. Opozycji magnackiej, kierowanej przez Oleśnickiego, skutecznie przeciwstawił się Kazimierz IV Jagiellończyk, zapewniając sobie statutami nieszawskimi w 1454 roku przychylność szlachty i jednocześnie zapoczątkowując nimi rozwój szlacheckiego parlamentu. On też dokończył dzieła likwidacji zagrożenia krzyżackiego, zwyciężając Zakon w wojnie trzynastoletniej (1454-1466). Na mocy pokoju toruńskiego w 1466 roku do Polski zostało przyłączone Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, rejon Malborka i Elbląga (tzw. Prusy Królewskie) oraz Warmia, a państwo krzyżackie stało się lennem Polski. Pozycję dynastii umocniło zdobycie przez królewskiego syna, Władysława, korony Czech i Węgier , a wewnątrz kraju - zapewnienie sobie prawa obsadzania godności biskupich.
Za rządów kolejnego Jagiellona - Jana I Olbrachta - nastąpiło zerwanie uni personalnej (1492, Aleksander Jagiellończyk został Wielkim Księciem Litwy), którą przywrócono w 1499 roku podczas uni wileńskiej. Nieudała się próba przywrócenia polskich wpływów w Mołdawii i opanowania portów czarnomorskich w Kilii i Białogrodzie.
Panowanie Aleksandra Jagiellończyka przyniosło dalsze wzmocnienie pozycji szlachty, uzyskane w konstytucjach piotrkowskich z 1496 roku i dzięki konstytucji Nihil novi .Król ponadto w 1506 roku zatwierdził Statut Łaskiego - zbiór praw obowiązujących w państwie.
Wiek XVI to okres największego, wszechstronnego rozkwitu kraju. Wyważona polityka zagraniczna Zygmunta I Starego doprowadziła do przyjaznych stosunków z Habsburgami, uznania sekularyzacji państwa zakonnego i przyjęcia w 1525 roku w Krakowie hołdu lennego Albrechta Hohenzollerna, zawarcia w 1533 roku trwałego pokoju z Turcją. Toczyły się jedynie, ze zmiennym szczęściem i przerwami, wojny Litwy i Polski z Moskwą (zwycięstwa pod Orszą w 1508 i 1514, utrata znacznych obszarów - uznana przez Rzeczpospolitą 1537). Ognisko zapalne stanowiło pogranicze z Mołdawią (zwycięstwo pod Obertynem 1531). Po wygaśnięciu dynastii Piastów mazowieckich nastąpiła w latach 1526-1529 ostateczna inkorporacja Mazowsza. Oparcie się króla na magnatach zepchnęło szlachtę do opozycji i doprowadziło do sformułowania programu egzekucji praw oraz egzekucji dóbr.
Politykę ojca kontynuował Zygmunt II August, początkowo nawet pogłębiając konflikt swym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną; stopniowo jednak król oparł się na średniej szlachcie, akceptując w latach 1562-1563 programy egzekucyjne. Najbardziej trwałym osiągnięciem było przełamanie oporów możnowładców litewskich i doprowadzenie, na sejmie lubelskim w 1569 roku, do trwałego połączenia Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego unią realną. Jednocześnie zacieśniono związek Korony z Prusami Królewskimi. Opracowany po raz pierwszy program polityki morskiej przyniósł budowę floty wojennej i powołanie w 1568 roku Komisji Morskiej. Konieczność wzmocnienia obrony Kresów południowo-wschodnich przed najazdami Tatarów była przyczyną stworzenia stałego zaciężnego wojska kwarcianego.
Polityka Jagiellonów uczyniła Polskę mocarstwem na skalę europejską. Niestety unia z Litwą nie przyniosła Polsce samych korzyści. Władcy jagiellońscy koncentrowali się głównie na sprawach wschodnich. Wmieszali Polskę w wojny z Rosją, która zdobywając stopniowo przewagę doprowadziła do upadku Rzeczpospolitej w XVIII w. Jagiellonowie przywiązywali zbyt mało uwagi do zachodnich obszarów, będących niegdyś własnością Piastów. Minusem też było zaniedbanie rewindykacji Śląska do Polski i zerwali wszelkie kontakty z Pomorzem Zachodnim. Nie udało im się utrzymać na tronie czeskim i węgierskim i pozwolili na objęcie tych ziem we władanie Habsburgów w następstwie układu wiedeńskiego. Kolejnym skutkiem negatywnym polityki dynastycznej było poniesienie przez Polskę ogromnych nakładów finansowych oraz przejście dużej części królewszczyzn tytułem zastawu w ręce prywatne. Mieszanie się w sprawy Mołdawii i Europy południowej uwikłało Polskę w liczne konflikty z Turcją. Błędem w polityce dwóch ostatnich Jagiellonów było zbyt łagodne traktowanie lenna pruskiego. Umożliwiło to powstanie w przyszłości silnego państwa, stanowiącego zagrożenie dla Polski. Nie powinniśmy jednak zapominać, że to właśnie na epokę jagiellońską przypada okres największej potęgi Polski, z którą liczyły się wszystkie mocarstwa europejskie, że to oni zabezpieczyli granice przed agresją zewnętrzną oraz to za ich panowanie doszło do osłabienia wpływów niemieckich w Polsce.