Rzeczpospolita szlachecka i oligarchia magnacka

Po śmierci Kazimierza Wielkiego w Polsce wykształciła się zasada elekcyjności tronu. Do procedensu doszło w Koszycach, a polegał on na wielu uestępstwach monarchy wobec społeczeństwa reprezentowanego przez szlachtę. Utorowało to drogę wzrostowi gospodarczego i politycznego znaczenia szlachty. Odtąd każda zmiana obsady polskiego tronu, nawet w okresie panowania dynastii Jagiellonów, pociągała za sobą nadania nowych przywilejów szlacheckich,wprowadzonych kosztem mieszczan i chłopów. W efekcie, już w XVI w., szlachta zupełnie zdominowała życie gospodarcze i polityczne kraju,czego wyrazem było powołanie szlacheckiego sejmu walnego.
Sejm walny zwoływany był od 1493r. i składał się z dwóch izb: poselskiej i senatorskiej.Szlachecki parlament tworzyły trzy stany sejmujące: król, senatorzy i posłowie. Sejm opracowywał uchwały(uchwalał konstytucje), podejmował decyzje w sprawach liczebności wojska i dochodów państwa oraz wymiaru podatków. Współdecydował też o polityce zagranicznej, zachowując prawo do wysyłania poselstw i decydowania o przymierzach lub wypowiadaniu wojen.
Początkowo sej walny podejmował uchwały wiekszością głosów. Praktycznie wdrażanie podjętych w ten sposób uchwał napotykało jednak na opór sejmowej mniejszości, dlatego też od początki XVI w. wprowadzono zasadę jednomyślnośći, której służyć miało prawo wolnego sprzeciwu pojedynczego posła - liberum veto. Dawało ono każdemu posłowi możliwość zerwania swjmu, jeśli nie zgadzał się z treścią przygotowywanej ustawy. Zastosowanie liberum veto inieważniało całe obrady,przekreślało wszystkie uchwały i powdowało zakończenie obrad sejmu. W ten sposób starano się przekonać wszystkich posłów do osiągniecia consensus ordinum, czyli zgody powszechnej (aklamacji).
Zygmunt I i jego małżonka Bona powiększali królewskie domeny, wiążąc swe działania z sojuszem z magnaterią i dążąc do osiągnięcia pełni władzy politycznej. Uważali oni, że monarcha reprezentuje suwerenną władzę w państwie. Wprawdzie Zygmunt I u schyłku życia ponownie chciał się porozumieć ze średnią szlachtą, ta jednak utraciła zaufanie do króla.
Szlachtą średnią nazywano posiadaczy od jednej do kilku wsi. Była to grupa liczna i aktywana politycznie aż do połowy XVIIw., kiedy to zniszczenia wojenne uzależniły ekonomicznie jej reprezentantów od magnatów. Ze średniej szlachty rekrutowali się urzędnicy ziemscy, posłowie na sejm i deputaci do trybunałów.
Wobec dążeń scentralizowania władzy i wzmocnienia pozycji króla średnia szlachta skupiła się pod sztandarem ruchu, który w połowie XVI w. przyjął nazwę programu egzekucji praw. Skonkretyzowany w 1525r., zakładał wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach, ale nierealizowanych w praktyce. Za parawanem programu kryły się jednk również postulaty reformatorskie, zakładające istotne zmiany społeczne i polityczne w Rzeczypospolitej. Programowi egzakucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi ( nic nowego bez izby poselskiej ), domagali się udziału w stanowieniu praw i wysuwali postulat silnego rządu. Postulad ów nie oznaczał jednak poparcia dla aspiracji króla. Przeciwnie, wyrażął pogląd, według którego Rzeczpospolitą reprezentują trzy stany sejmujące. W programie tkwiła idea utrzymania mieszanego ustroju państwa, w którym król reprezentuje monarchię, senat magnaterię, izba poselska natomiast - demokrację. Najistotniejszą siłą państwa miałą byc izba poselska, stanowiąca najważniejszy pod względem politycznym, oczyszczony z elementów magnackich i mieszczaństkich, stan w królestwie. jako stan pośredni miał on kontrolować dwa pozostałę stany i jako jednyny pretendować do dzierżenia steru władzy. Tym samym program egzekucjonistów stawał się programem antykrólewskim i antymagnackim jednocześnie. Zdawali oni sobie sprawę, iż magnateria stanowi główną przeszkodę w usprawnieniu państwa, i że aby osłabić jej wypływy polityczne, należy zlikwidować przewagę ekonomiczną możnych. Domagano się więc egzekucji dóbr, głównie tych, które stanowiły królewszczyzny nieprawnie nadane przez monarchów po 1504r. Miały one wrócić do skarbu paćstwa, przynosząc ulgi w podatkach nakładanych na dobra dziedziczne szlachty. Broniono też prawa pospolitego - egzekucja praw - przeciw przywilejom możnowładczym. Żądano kodyfikacji prawa, które powściągnęłyby magnacką swawolę i zagwarantowały bezpieczeństwo szlacheckiego handlu zbożem. Opowiadano się za unowocześnieniem procedury sądowej i ograniczeniem mocy praw obcych, wprowadzeniem zakazu łączenia urzędów i funkcji. Upominano się wreszcie o reformę urzędów i konieczność poddania urzędników kontroli stanów sejmujących. Nie zabrakło też postulatów antyklerykalnych, charakterystycznych w okresie rozwoju reformacji. Obóz egzekucjonistów żądał opodatkowania duchowieństwa, sekularyzacji dóbr kościelnych, ograniczenia uprawnień sądów duchownych oraz podporządkowania kleru władzy państwowej.
Mimo postępowości programu ruchy egzekucyjnego, należy zauważyć, że zawierał on również postulaty zaostrzające reżim poddańczy wobec chłopów i prawnie dyskryminujące mieszczaństwo.
Przeciwko polityce Zygmunta I i królowej Bony oraz popierających ją rodów magnackich średnia szlachta występowała również zbrojnie. Zebrana pod Lwowem w 1537r. na pospolite ruszenie zawiązała sejm rokoszowy i ogłosiła listę 36 żądań, wynikających z programu egzekucjonistów. Ten szlachecki rokosz nazwano wojną kokoszą po tym, jak swawolące po okolicy grupki buntowników wyłapały i ponoć zjadły wszystkie kury w podlwowskich wsiach.