Nawiązania do średniowiecza w późniejszej literaturze

Odległe epoki, mroczne i tajemnicze, pełne religijnych uniesień i metafizycznego niepokoju, stają się źródłem fascynacji i twórczej inspiracji dla następnych pokoleń artystów i pisarzy. Odnosi się to szczególnie do średniowiecza i baroku. Stąd liczne nawiązania do literatury i sztuki tych okresów.
Przykłady nawiązań do epoki średniowiecza:
2.Etos rycerski – nawiązuje do niego pisarz doby baroku – Wacław Potocki – autor „Transakcji wojny chocimskiej” (ideał rycerza – Karol Chodkiewicz).
Związany z etosem rycerskim – literacki wzorzec bohaterskiego umierania, wciąż żywy w zbiorowej wyobraźni – przez swą powtarzalność stał się toposem literackim – przede wszystkim w epoce romantyzmu i pozytywizmu. Przykłady patetycznej heroizacji:
- „Reduta Ordona” Adama Mickiewicza
- Spowiedź i śmierć ks. Robaka („Pan Tadeusz”)
- „Sowiński w okopach Woli” J. Słowackiego
- Śmierć powstańca Winrycha z opowiadania Żeromskiego „Rozdziobią nas kruki,wrony”
- Śmierć Longinusa Podbipięty („Ogniem i mieczem”) przypomina w sposobie stylizacji śmierć Rolanda – walka z niewiernymi, rzeź czyniona Zerwikapturem, modlitwa w godzinę śmierci, samotność wśród wrogów, wniebowzięcie kończące scenę męczeńskiego umierania.

2. Motyw MATER DOLOROSA – wywodzący się ze średniowiecznego lamentu „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” – w literaturze późniejszych epok – topos matki utożsamianej z ojczyzną, wolnością, matki osieroconej, krzywdzonej przez niewdzięcznych synów lub okrutny los, wobec którego jest bezradna. Przykłady:
- „Kazania sejmowe” ks. Piotra Skargi (Polska nieszczęsną matką)
- „Stabat Mater Dolorosa” M. Białoszewskiego
- „Do matki Polki” A. Mickiewicza
- „Matka powieszonych” T. Różewicza

3. PARENEZA średniowieczna – kontynuowana w epoce renesansu:
- „Żywot człowieka poczciwego” M. Reja
- „Dworzanin polski” Ł. Górnickiego
- „Żywoty świętych” ks. P. Skargi

4. Historyczne tło wydarzeń z epoki średniowiecza stanowić może kostium lub maskę utworu z uwagi na cenzurę w czasach zaborców lub PRL – u. Z takim zabiegiem spotykamy się wówczas, gdy autor chce przekazać czytelnikowi ważne dla swoich czasów przesłania patriotyczne, moralne, egzystencjalne, np.:
- „Konrad Wallenrod” – pod maską historyczną – tyrtejskie przesłanie wzywające do walki z zaborcą
- „Msza za miasto Arras” A. Szczypiorskiego powieść z roku 1970 – tłem historycznym tej powieści – paraboli są autentyczne wydarzenia z połowy XV wieku, klęska zarazy i głodu w mieście Arras i związane z tym prześladowanie Żydów i innowierców. Autor ukazuje mechanizmy kształtowania się psychozy zbiorowej, kiedy świadomością tłumu sterują i manipulują fanatyczni przywódcy – wtedy na klęskę są skazane racje szlachetnych jednostek – prawda, uczciwość i sprawiedliwość
- „Ciemności kryją ziemię” J. Andrzejewskiego (1957) – średniowieczny kostium historyczny z czasów Wielkiej Inkwizycji posłużył autorowi w czasie „popaździernikowej odwilży” do moralnego i politycznego rozrachunku za zbrodniami okresu stalinowskiego

5. Średniowieczny gotyk pretekstem do rozważań natury moralnej, egzystencjalnej, do wyrażania opinii tyczących kanonów estetycznych w sztuce:
- Wiersz T. Różewicza „Gotyk 1954” – poeta dokonuje diagnozy współczesnego świata, w którym Bóg umarł” „nabity na wieże katedr i banków”
- Wiersz W. Szymborskiej „Miniatura średniowieczna” – średniowieczne miniatury malarskie przedstawiające „upiększoną” rzeczywistość stają się dla poetki pretekstem do głosu polemicznego w sprawie (niesłusznego jej zdaniem) stosowania w sztuce zabiegu idealizacji przedstawionego świata. Można odczytać tę aluzję do literatury i sztuki okresu tzw. socrealizmu lat 50, które nie mówiły pełnej prawdy o socjalistycznej rzeczywistości, a więc z realizmem niewiele miały wspólnego