Rozwój kultury tej epoki był bardzo nierównomierny w różnych warstwach społecznych.
Kultura wiejska
Ludność wieśniacza, zarówno w sferze swego materialnego bytu, jak też obyczajów i wyobrażeń, początkowo pozostała ona w zasadzie pogańska, chociaż formalnie przyjęła nową wiarę. Jeszcze długo świeżych formach religii chrześcijańskiej mieściły się stare treści. Nie wszyscy zresztą zostali objęci organizacją kościelną, bo kościoły związane były na razie z dworami, grodami, siedzibami biskupstw, klasztorów itp., a właściwa sieć parafialna wytworzyła się dopiero w XIII. Na kulturę ludową składały się różnego rodzaju podania, legendy, sagi, pieśni obrzędowe i religijne. Były w nich motywy pogańskie a także antyfeudalne. Jednak najwięcej zabytków jest w rzeźbie figuralnej, tkactwie, malarstwie i rzemiośle artystycznym oraz bardzo ważne motywy muzyczne.
Kultura mieszczańska
Inne było tempo rozwoju kultury w ośrodkach tworzącego się życia miejskiego, a więc na podgrodziach czy w osadach targowych. Siłą rzeczy zaznaczał się tu postęp w poziomie produkcji typu rzemieślniczego, która musiała odpowiadać rosnącym wymogom odbiorców, najczęściej możnych świeckich, rycerstwa i duchownych. Wpływało to korzystnie na standard życiowy producentów.
Była to kultura uczona. Rzemieślnicy, kupcy i urzędnicy potrafili dobrze czytać, pisać i rachować, te umiejętności były im niezbędne w codziennym życiu. Rozrywką w miastach był teatr, odgrywano w nim scenki z życia mieszczan, które zazwyczaj były o zabarwieniu antyfeudalnym. Wraz z kulturą wyższego mieszczaństwa, rozwijała się kultura plebsu. Twórcy tej kultury to wagantowie. Chwalili w swoich utworach próżniactwo i opilstwo. Były w nich motywy antyfeudalne, antykościelne i antypatrycjuszowskie. W pozostałości po miastach średniowiecznych pozostały różne akta, księgi rachunkowe oraz statuty cechowe, a także poezja i proza.
Kultura rycerska
Zajęciem rycerza było wojowanie. Najważniejszą ceremonią aby zostać rycerzem było pasowanie na rycerza. Praktykę rycerską zaczynano około 7 roku życia. Wyróżniamy 3 szczeble kariery rycerza: paź, giermek i rycerz. Wszystkich rycerzy obowiązywał kodeks honorowy, zbiór praw to co rycerz musi i powinien (bronić słabszych, prześladować wrogów Kościoła). Dla poprawy kondycji, gdy rycerze nie wojowali odbywały się turnieje rycerskie. Rozrywką rycerzy była gra w kości, szachy, polowania. Trubadurzy – wędrowni grajkowie – wyśpiewywali pieśni o dokonaniach rycerzy, przedstawiając w ten sposób ideał średniowiecznego rycerza: odważnego, oddanego Kościołowi, szarmanckiemu wobec kobiet. Najsłynniejszym rycerzem był Zawisza Czarny z Grabowa, rodu Sulima.
Kościół i duchowieństwo
Głównymi ośrodkami życia umysłowego i kulturalnego były klasztory, które rozwinęły działalność kulturalną, dydaktyczną i naukową. klasztorach. Za czasów Bolesława Chrobrego były to eremy (zgromadzenia pustelnicze reguły benedyktyńskiej) o małym jeszcze zasięgu oddziaływania. Dopiero na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci zaczęły powstawać klasztory, które miały większe oddziaływanie kulturowe i religijne. W kulturze polskiej XIII w. Zaszły bardzo istotne zmiany. Przede wszystkim bardzo pokaźnie rozszerzył się krąg rzeczywistych odbiorców nowych chrześcijańskich treści ideowych. Wciąż jeszcze głównymi ośrodkami wyższej kultury umysłowej były siedziby biskupów, a zwłaszcza działające w ich otoczeniu kapituły które skupiały zawsze większą liczbę ludzi wykształconych. W działalności kościoła szczególnie zasłużyły się zakony kontemplacyjne (mnisze), a wśród nich benedyktyni – znakomici kopiści ksiąg i iluminatorzy – i zakony medykanckie (żebracze) a wśród nich dominikanie – głosili piękne, porywające kazania, zajmowali się także edukacją i nauką. W klasztorach rozwinęło się piśmiennictwo religijne, filozoficzne, historiograficzne i hagiograficzne. W średniowieczu narodziła się asceza, która polegała na umartwianiu ciała. Duchowieństwo było najbardziej wykształconą grupą społeczną.
Piśmiennictwo
Wśród twórców dóbr kulturalnych tej epoki prym wiedli przybysz z zewnątrz. W piśmiennictwie panowali prawie niepodzielnie, wraz z językiem łacińskim.. Piśmiennictwo w wieku XIV w Polsce nie jest jeszcze pokaźne, ale zachodziły w nim bardzo istotne zmiany. Obok łaciny bowiem w użycie wchodził powoli język polski.
1. Wśród piśmiennictwa kościelnego należą przede wszystkim żywoty świętych: Wojciecha (jeden powstał w Rzymie około 999 r., drugi wyszedł spod pióra Brunona z Kwerfurtu, trzeci niewiadomego autorstwa znany jest pod nazwą Męczeństwo św. Wojciecha, a był jeszcze czwarty, który zaginął), Stanisława, Jadwigi, Kingi oraz typowe księgi kościelne (m.in. „Sakramentarium tynieckie”, „Złoty kodeks pułtuski”), należy tu dalej piękny żywot pięciu zamordowanych braci z eremu międzyrzeckiego pióra tegoż Brunona
2. Do piśmiennictwa dworskiego możemy zaliczyć:
- KRONIKI „Kronika Polską” Galla Anonima (XIIw.), „Kronika Polska” Wincentego Kadłubka (XIIIw.), „Kronika Janka z Czarnkowa” (XIVw.), „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” Jana Długosza (XVw.)
- PIEŚNI, HYMNY itp. „Bogurodzica” – najstarszy hymn Polski, pieśń religijna -, „Księga henrykowska”, „Pieśń o Piotrze” (z XIIw. Na wzór eposów rycerskich), „Pieśń o wójcie Albercie” (z XIVw.) list Brunona do króla niemieckiego Henryka II, sławiący monarchię Chrobrego w duchu ideałów chrześcijańskich. Architektura
Architektura w Polsce dzieliła się na :
- Przedromańską: kaplice rotundowe w Przemyślu, Cieszynie i Wiślicy.
- Romańską: Katedry na Wawelu, w Poznaniu i Gnieźnie, Kościoły św. Andrzeja w Krakowie i św. Idziego w Inowłodzu, zakony benedyktyńskie i cysterskie (np. w Jędrzejowie, Koprzywnicy, Wąchocku, Sulejowie). Architekturę romańską w Polsce dzielimy na 2 nurty: o tradycyjnej sztuce zachodniej – Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (funkcje religijne i obronne) i obejmujące budowle wzorowane na architekturze kluniackiej – Kościół św. Trójcy w Strzelinie (mniejszy, dekoracyjny).
- W sztuce dokonał się przełom, polegający na przejściu od form romańskich do gotyckich. Jeszcze połowy XIII w. Bardzo interesująco przedstawiają się obiekty o cechach wyraźnie przejściowych, od stylu romańskiego do gotyckiego. Np. dominikański kościół Św. Jakuba w Sandomierzu reprezentuje w zasadzie styl romański, ale jako budulca użyto cegły, charakterystycznej u nas dla gotyku.
- Gotyk: Katedry we Wrocławiu, Krakowie i Gnieźnie, kościoły św. Jana i Jakuba w Toruniu, kościół NMP na Piasku we Wrocławiu, kościół Mariacki w Krakowie, kaplica św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy (warto wspomnieć tympanony w tejże kaplicy oraz w kościele w Lwówku). Gotyk był także stylem świeckim: wznoszono ratusze, sukiennice (Kraków), budynki mieszkalne, miasta otaczano gotyckimi murami i wieżami obronnymi (Malbork, Lidzbark Warmiński.
Sztuka
Malowidło ścienne zachowało się jedynie szczątkowo (duże fragmenty u kanoników regularnych w Czerwińsku). Rozwinęła się także poważnie sztuka złotnicza (np. kielich płocki z piękną pateną z daru Konrada mazowieckiego, a także z Trzemeszna, Tyńca, Płocka), która należała do rzemiosła artystycznego (drzwi gnieźnieńskie również należały do tego rzemiosła z lat 1172-1180, odlane w brązie, a przedstawiające 18 scen z życia i męczeństwa św. Wojciecha.), a wreszcie malarstwo miniaturowe (np. kalendarz płocki, psałterz trzebnicki, kodeksy z Gniezna i Krakowa, legendę obrazkową o św. Jadwidze Śląskiej i „Pastałerz floriański”). Szczególny rozwój przeżywała rzeźba nagrobkowa (sarkofagi Henryka Prawego, Wł. Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Wł. Jagiełły, a najokazalszy Kazimierza Jagiellończyka zrobił Wit Stwosz). Wit Stwosz stworzył także piękny ołtarz w Kościele Mariackim, który przedstawia zaśnięcie i wniebowzięcie NMP.
Uniwersytety, szkolnictwo
Nieodłącznym elementem przemian był rozwój oświaty. Szkoły zachowywały swój tradycyjny profil instytucji kościelnych (szkoły parafialne i katedralne), ale osiągnęły znacznie wyższy poziom. Od programu trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka – logika) przechodzono często do wyższego szczebla quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka) a – jak się wydaje – również do elementów filozofii czy prawa kanonicznego, zwłaszcza w szkołach katedralnych, przygotowujących do niższych święceń kapłańskich. Szkoła zaś parafialna krakowska osiągnęła na tyle wysoki poziom, że w kazimierzowskim uniwersytecie mogła spełniać rolę wydziału atrium, czyli występnego studium uniwersyteckiego.
Początki Uniwersytetu były trudne, są jednak konkretne ślady źródłowe jego działalności. Kazimierz wielki rozpoczął budowę w Kazimierzu pod Krakowem budynku dla uczelni. Wraz ze śmiercią króla praca uniwersytetu ustała. Następnie odnowiła i rozszerzyła o teologię go Jadwiga.
W dalszym ciągu wyjeżdżano XIV w. Na studia zagraniczne. Rozwój nauki nie osiągał jednak w kraju wyższego pułapu. Mimo powstania w Krakowie uniwersytetu, na polu dociekań naukowych przodował Śląsk. Znanych tu było kilku lekarzy, a wśród nich Jan archidiakon głogowski, autor dziełka o zarazie; w dziedzinie filozofii dał się poznać Jan z Grotkowa, jeden z pierwszych uczonych świeckich; tu powstał również traktat o ortografii pióra Franciszka z Lwówka.
Wraz ze z rozwojem szkół rosła liczba bibliotek.
