Początki (X-XI-XII) Kultury Polskiej
Przyjęcie chrześcijaństwa odegrało zasadniczą rolę w formującym się państwie pierwszych piastów i ówczesnym procesie przemian społeczno-ustrojowych. Najwyrażniej początkowe wpływy chrześcijanstwa widać w budowlach jakie zaczeły być wznoszone oraz w technice ich wznoszenia. Na ziemiach polskich zabudowa w ówczesnych czasach była głownie wykonywana w technice drewniano-ziemnej (wiemy to np. z relacji Ibrahima Ibn-Jakuba). Chrześcijaństwo wniosło ze sobą nowy budulec - kamień oraz nowe formy architektoniczne.
Równocześnie z rozwojem materjalnym kultury polskiej rozwijała się kultura społeczna. Zaszczepiono w pierwotnych polskich wzorcach kulturowych bardziej rozwinięte i niosące większe wartości oraz możliwości wzorce chrześcijańsko-śródziemnomorskie. Idealnie wręcz pasowało to do tworzenia się w Polsce klasy feudalnej, która miałe pewne zapotrzebowania na ideologie.
Zajeło co najmniej sto lat aby rozwojowe idee chrześciajńskie zaczeły oddziaływać na społeczeństwo. Pojmowano wówczas religię jedynie za środek władzy, anie jak należało by się spodziewać przyjmowanie dogmatów religijnych. Ważne jest również to, iż wtedy wszystkie intelektulane środowiska europejskie pozostawały pod wpływem tejże kultury. Dzięki chrześcijaństwu raczkująca polska "elita kulturalna" znacznie zbliżyła się do europejskiej.
Jak napisałem powyżej wytworzyły się w Polsce dwa nurty kulturowe. Pierwszy ludowy, w którym aż do Xvw widać było wpływy kultury pogańskiej oraz drugi oficjalny-elitarny. Ten drugi był na samym początku głównie reprezentowany przez twórców z zachodu, jak np. św.Brunon z Klagenfurtu ("Żywot św.Wojciecha" z Xiw). Polskie objawy przyjmowania zachodniej kultury i jednoczesnego zacieśniania się więzów kulturowych pojawiły się na początku XII w. , np. Piotr Włostowicki - "Pieśń Maura".
Najstarsze zapisy rocznikarskie, dość skąpe co prawda, pochodzące z tablic paschalnych pochodzą z XI i XII w.. Jednakże pierwszą kroniką która właściwie otwiera poczet polskich kronik jest pochodząca z XI w. kronika Gala Anonima. Pisana po łacinie, opisywała historię Polski od jej początku aż do XII w.
Dzieki niej wiemy o początkach polskiej polityki, gospodarki oraz kultury. Co ważne pisana ona była na zapotrzebowanie króla oraz jego dworu, na historię kraju z jakim się identyfikowali(!).
Wraz z rozwojem państwowości zwiększała się ilość aktów prawnych wydawanych przez kancelarię królewską. Pierwszym z nich, prawdopodobnie był Dagome Iudex z roku 990 - przekazywał on Polskę pod opiekę papiestwa oraz określał granice państwa. Początkowo małą ilość pism kancelaryjnych tłumaczyła mała umiejętność czytania i pisania kadry urzędniczej.
Od XI w. zaczeły się pojawiać szkoły kształcące przedstawicieli duchowieństwa. Dzieki im wielu wyższych duchownych opanowało sztukę pisania i czytania jak i również niektórzy władcy polscy (Mieszko II, kazimierz odnowiciel). Okres władzy wczesnopiastowkiej stworzył podstawy organizacji państwowej, która miała dość utrudnione działanie w tych prymitywnych warunkach.
Następowała również stopniowa integracja Polaków jako narodu. Posiadano wspólny język, wspólne zwyczaje, religię oraz zaczęto odczuwać odrębność kulturową od innych narodowości, właśnie dzieki rozbudowanym kontaktom z zagranicą. Kontakty z zagranicą odbywały się na płaszczyźne gospodarczej, dyplomatycznej oraz religijnej. Polskie społeczeństwo zdecydowanie wyrosło ze swoich plemienych korzeni i szybko dorastało do standardów europejskich.
Władcy polscy z tejże epoki starali się również nadgonić pięciowiekową lukę pomiędzy nimi a resztą Europy. Budowano więc kamienne dwory wraz z kaplicami (Kraków, Przemyśl, Płock), przy budowie których konstruktorzy korzystali ze wzoró bizantyjskich i karolińskich. Dość szybko porzucone te wzorce i skoncetrowano się na wzorach romańskich, które były bardziej złożone i umożliwaiły budowę coraz bardziej monumentalnych budowli. Starano podkreślać triumf chrześcijaństwa budując dużo budowli sakralnych (kraków, Poznań, Kruszwica).
Początki romańskich sztuk plastycznych były dość skąpe i głównie ograniczały się do tematyki kościelnej, np. Pontyfikał krakowski.
Rozwój kultury polskiej w XIII w.
Wraz z upłwem lat naród polski, do jakiego zaliczała siebie wówczas głównie szlachta, integrował się. Miały także na to wpływ takie wydarzenia historyczne jak walki o przezwyciężenie rozbicia dzielnicowego czy też walik z agresorem z zewnątrz.
Mimo dość szybkiego rozwoju kulutrowego państwa polskiego, nie istniały w Polsce główne nurty myślowe Europy zachodniej. Dzieki dużej liczbie migracji z całej Europy zaszczepiono w Polsce wszystkie dotychczasowe osiągnięcia kultury łacińskiej. Miały na to wpłych również kontakty gospodarcze oraz reformy kościelne.
Zwiększała się również ilośc Polaków z dobrym wykształceniem, szczególnie prym wiedli w tym przedstawiciele stanu duchownego, będący dość często absolwentami uniwersytetów w Boloni lub Paryżu. Upowszechnie się sztuki czytania i pisania w znaczącym stopniu wpłyneło na rozwój dziejopisarstwa. Pojawiały się roczniki polskie (Rocznik małopolski, Rocznik świętokrzyski, Kronika wielkopolska). W żywocie św.Stanisława, dominikanin Wincenty z Kielczy zawarł ówczsne idee filozoficzne i polityczne.
Jednym z pierwszych Polaków mających wpływ na rozwój nauki był Witelo. Jego dzieło "Perspektywa" (po 1270r) zawierało całą wiedzę z dziedziny matematyki i optyki. Było ono podstawą nauk ścisłych aż do XVII w. Również mistrz Franko z Polski przycznił się do rozwoju astronomi (XIII w.).
Zdecydowanie rozwijał się system szkolnictwa w formie szkół przykatedralnych, kształcących w zakresie trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (muzyka, geometria, arytmetyka, astonomia). W wyzszych szkołach katedralnych wykładanno nawet teologię i filozofię. Zwiększała się liczba szkół parafailnych i przyklasztornych. Postępem była oranizacja miesjich szkół parafialnych, które deukowały młodych kupców, dzięki temu liczba wykształconego miszczaństwa zwiększała się.
W ciągu XIII w. miały miejsce dwa ruchy filozoficzne w Polsce. Pierwszy promowany w początkach wielu przez dwory Krakowa, Poznania, Wrocławia zakładał ascezę, dewocję i cnoty ewangeliczne. W drugiej połowie XIII w. zaczeły do Polski przenikać ważne i mające duże znaczenie dla polskiej elity ideały życia rycerskiego. Cnoty te znajdowały duże uzanie pośród polskich mążowładców. Oprócz rozwoju rycerstwa wyższego, niżsi stanem rycerze rozwijali swoje umiejętności wobec szybkiego rozwoju państwowości. Dokument pisany stawał się podstwą do regulowania ustaleń prawnych.
Swój wkład w integrację narodowej wspólnoty miały żywoty świetych polskich, które wraz ze wzrosten piśmiennictwa znajdywały coraz szersze grono czytelników. Powstwało wiele pieśni polskich, najstarsze z nich to pieśni rycerskie śpiewane już w XIII w., wśród nich prawdopodobnie strasza Bogurodzica.
W XII i na początku XIII wielkie znaczenie w Polsce miała sztuka romańska. Budowano monumentalne kościoły z kamienia ciosanego, na podstawie starannie wyliczonych planów. Symbolizowały one potęgę państwa i religii. Miał one różnorakie funkcje począwszy od religijnych poprzez stanowisk obronnych, składów aż po miejsca zebrań. Część budowli fundowało państwo a część mążowładcy polscy. Wiele budowli z tamtych czasów aż po dziś dzień zachwyca możliwościami i estetyką (Łęczyca, Kruszwica, Płock, Opatów). Nowy budulec jakim była cegłą pojawił się na początku XIII w. i dośc szybko wyparł całkowicie kamien i umożliwił dalsze upowszechnianie się budownictwa murowanego. Pod wpływem głównie zakonów żebraczych i za pomocą cegły rozpowrzechnił się w Polsce styl gotycki. Dzieki lekkości cegły możliwe stało się zastosowanie ostrołuku i przerzuceniu ciężaru sklepień na kolumny. Kościoły budowane tą techniką zyskały na lekkości konstrukcyjnej oraz zatraciły swoje walory jako punkty obronne. Przyład takiego kościoła to kościół św.Wincentego we Wrocławiu.
Za pomocą sztuki plastycznej, propagowano w XII i XIII w. treści ideowe kościoła, państwa oraz klasy panujacej. Swietym przykładem takiej sztuki są odlane z brązu drzwi do katedry Gnieźniejskiej, na których przedstawione są sceny z życia św.Wojciecha. Był to jednocześnie symbol potęgi koscioła. Powstawały również dzieła dla dobrze wykształconej elity kulturalnej. Do dzisiaj możemy podziwiać wspaniałe mozaiki o motywach portretowych (Wiślica) czy też miniatury w księgach i freski. Malarstwo epoki przedstawiało życie codzienne w połączeniu z symbolami ideologii średniowiecza.
Kultura polska w XIV w.
W roku 1364 król Kazimierz Wielki ufundował w Krakowie pierwszy polski uniwersytet. Ufundowano 11 katedr(8 prawniczych, 2 medyczne i 1 sztuk wyzwolonych). Uniwersytet pozostając pod kontrolą kanclerza państwa posiadał jednocześnie dużą autonomię. Profil uniwerytetu wskazuje, iż miał on dostarczać, bardzo wtedy potrzebnej, wykwalifikowanej kadry urzędniczej. Tworząc uniwersytet wzorowano się na Boloni jako o wiele starszym ośrodku uniwersyteckim. Procesowi temu przewodzili: arcybiskup jarosław Bogoria ze Skotnik, kanclerz Janusz Suchywilk oraz późniejszy biskup krakowskiFloriana Mokrskiego. Wszystkim trzem wychowankom Akademi Bolońskiej przyświcała idea stworzenie ośrodka wiedzy odziałującego na całe Królestwo.
Połowa wieku XIV w. była okresem kiedy znacznie poszerzył sie krąg elity intelektualnej w Polsce. Dzięki znacznemu rozwojowi miejskich szkół parafialnych, w których kształcono w zakresie przekraczającym trivium możliwy był znaczny udział polskich studentów na uniwesytetach w Pradze i Paryżu. Ośrodków takich kształcących dość zaawansowaną wiedzą było w całym Królestwie około 40.
Znacznemu rozwojowi podległy także horyzonty ludzi kierujacych polityką państwa, ich działalność przekroczyła wąskie ramy polityki książąt dzielnicowych. Istotność patrzenia ponad podziałami, zakomunikował proces warszawski. W kronice Jana z Czarnkowa, widać zaangażowanie polityczne autora światomego ogólnych celów społecznych a nie tylko swoich celów osobistych. Polska stała się w tamtym czasie mocnym partnerem polityki europejskiej, czego świetnym przykładem jest zjazd monarchów w Krakowie w 1364 r. (cesarz, królowie Cypru,Danii, Węgier oraz wielu książąt) oraz rosnący autorytet władcy polskiego na terenach bliskich Polsce.
Wraz ze wzrostem poziomu życia, poszerzały się zainteresowania intelektualne Polaków. Na terenie miast rozpowszechniła się sztuka czytania i pisania. Dzieki ciągłym kontaktom naukowym oraz handlowym z Zachodem, Polacy nabywali coraz to nowych umiejętności. Było to koniecznością dla Polski bowiem była ona żywą częścią Europy. Widać w tamtejszej Polsce znaczącą zmianę społeczeństwa, zamiast kulury wiejskiej i zamkniętej, zaczeła pojawiać się kultura otwarta, widzącej korzyści w poznaniu i przyswojeniu nowych rodzajów działania. Przyładem tego niech będzie bardzo duże zapotrzebowanie na prowadzenie korespondencji w różnych językach, księg sądowych, kancelari miejskich itp..
Kazimierz Wieki w celu zwiększenia się świadomości narodowej Polaków, rozpowrzechniał termin Korony królestwa Polskiego zamiast dotychczasowej nazwy Królestwa Polskiego. Nowe pojęcie odróżniało państwo od panującej dyanstii lub osoby. Wyrosło ono z formy państwa składającej się z wielu stanów. Nazwa ta powodowała to, iż Polacy zaczynali czyć się współodpowiedzialni za swój kraj, rozwijało to ich politycznie. Król stawał się najwyższym dostojnikiem, który podejmując decyzje musiał odwoływać się do szerszych interesów.
Kultura Polska u Schyłku Średniowiecza (XV w.)
XV wiek to szybki rozwój kultury polskiej, miedzy innymi dzieki dość szerokiej znajmomości czytania, pisania i rachowania. Umiejętności te odgrywały już znaczną rolę w rzyciu codziennym kupca, magnata a nawet rycerza. Sieć szkół parafialnych i miejskich stale się rozwijała, przygotowywały one kadry przyszłych studentów. Zaczynały działalność również katedry teologiczne i prawnicze w Gnieźnie, Płocku, Wrocławiu i Poznaniu. Rozkwitał uniwersytet krakowski szczególnie po odnowieniu w 1400r. Miał on służyć: christianizacji Litwy - integracja państw króla; służbie Rzeczypospolitej - dostarczanie wysoko kwalifikowanej kadry urzędniczej; poniesieniu kultury umysłowej w Polsce. Po 1400r. Na uniwersytecie istaniały 42 katedry (11 teologi, 8 prawa, 1 medycyny oraz 22(!) sztuk wyzwolonych), dość szybko uczelnia stała się wielkim ośrodkiem wiedzy humanistycznej.
Największe odkrycia naukowe zostały właśnie dokonane na Uniwerytecie. Marcin Król z Żórawicy (1422-60) był autorem dzieł o liczbach ułamkowych, geometrii oraz pracy modernizującej tablice astronomiczne. Sławni uczeni nauk społecznych: Mateusz z Krakowa, prekursor reformy kościoła; Jakub Parkoszowic, pierwszy traktat o ortografi polskiej(!) 1440r.; Stanisław ze Skalbmierza, autor tezy o owjnie obronnej jako jedynej sprawiedliwej; Paweł Włodkowic, analizujący prawo do walki z poganami i ich sytuację prawną.
Na uniwersytecie krakowskim pojawiły się pierwsze jaskólki humanizmu. Co prawda ucznie ci nie zrywali ze śreniowieczną koncepcją świata, ale korzystający już w znacznym stopniu w oparciu o kulturę antyczną. Jan z Ludziska jako pierwszy zwrócił uwagę na położenie chłopów, apelując do Kazimierza Jagiellończyka o polepszenie ich doli.
W piędziesiątych latach tego stulecia, Jan Długosz zaczą pracować nad olbrzymią historią Polski. W trakcie tworzenia tej wielkiej syntezy o wysokim poziomie naukowym, odwoływał się do doświadczeń lietarury światowj poczynając od starożytności.
Świadomość narodowa Polaków rozwijała się również, wyrażana w większości przez szlachtę, bazując na odrebności kulutrowej oraz wspólnej narodowej przeszłości. Co ciekawe ludzie ze wszystkich warstw społecznych brali wówczas udział w rozwoju kultury państwa. Niemniej w życiu społecznym mieszczanie oraz chłopi uważani byli za niepłnoprawnych obywateli państwa. Mimo to w roku 1400 mieszczanie stanowili 50% studentów i chociaż w ciągu następnych alt odsetek ten spadł do 33%, nadal przedstawiciele mieszczaństwa mieli duży wpływ na warstwę oświeconą oraz na świadomość narodową. Był to czas olbrzymiego rozwoju intelekualnego społeczeństwa polskiego.
Pod koniec XV w. bardzo wyraźnie było widać w Polsce wpływy obce w kulturze. Dużo odziałał szczególnie przybysz z Włoch Filippo Buonaccorsi znany również jako Kallimacha, wychowawca synów królewskich oraz autor żywota polskiego humanisty Grzegorza z Sankoka. Z niemiec przybył do nas Konrad Celtis. Obaj oni przyswajali Polakom osiągnięcia antycznej filozofi, co automatycznie prowadziło do rodzenia się sceptycyzmu do uznanych prawd średniowiecznych. Ważną rolę odegrał także ideologia husycka, przenikała ona nawet do warstw niższych społeczeństwa.
W tym okresie wytworzyła się również ważna ideologia mieszczańska oparta na cechach psychiki, których społeczeństwa feudalne nie posiadały, oraz z praktycyzmem w działalności handlowej.
Ludność u samego schyłku średniowiecza przejeła wzory estetyczne i etyczne od warstw uprzywilejowanych. Stworzył się wówczas odrębny typ chrześcijaństwa wiejski, który przetrwał w niezmienionej formie po czasy nowożytne.
Jako, że rozwój wiedzy rozwijał całą kulturę, rowijała się również sztuka piękna. Istaniało wtedy już masowe zapotrzebowanie na dzieła muzyczne. Sztuki plastyczne przeobrażały się pod wpływem obcych wpływów, powstawały wybitne dzieła z zakresu malarstwa, rzeźby oraz architektury. Drogi prądów artystycznych do Polski:
1. Z południa - odziałujące na formę miniatury, kolorystykę, tło, rzeźbę kościelną oraz wyroby złotnicze i hafciarskie.
2. Z Rusi - malarstwo religijne, kaplica zamkowa w Lublinie
3. Poprzez kontakty bałtyckie - wpływ na gotycką architekturę państwa zakonnego
Cały czas w większych miastach Polski wznoszono monumentalne budowle sakralne w stylu gotyckim, nadawało to odpowiednią rangę społeczeństwu miejskiemu. Budownictwo murowane rozwijało się intensywnie, stosując się do akceptowanychw Polsce wzorów estetycznych (strzelistość, barwa, gra światłocieni). Polacy stworzyli nawet własny typ gotyku drewnianego oraz murowanego, np. trójdzielne sklepienia.. Wielki rzeźbiarz Wit Stwosz, stowrzył wspaniałe dzieło - ołtarz w kościele Mariackim, będący wspaniałym przykładem późnego gotyku oraz rozkwitu rzeźbiarstwa w Polsce.