Obrona polskości w zaborze pruskim i rosyjskim po Powstaniu Styczniowym

Po Powstaniu Styczniowym 22 stycznia 1863 roku, miały miejsce silne represje popowstaniowe w zaborze rosyjskim i wynaradawianie oraz kolonizacja w zaborze pruskim. Przede wszystkim zlikwidowano odrębność Królestwa Polskiego (zmieniono nazwę na "Kraj Nadwiślański") i Księstwa Poznańskiego. Na ziemiach pod zaborem rosyjskim od 1869 narzucono język rosyjski jako język wykładowy w szkołach, zakazano tworzenia polskich organizacji różnego charakteru, zamknięto warszawską Szkołę Główną, zamiast której otworzono Uniwersytet Rosyjski. Również wprowadzono też stan wojenny na kilkadziesiąt lat, wszystkie wyższe stanowiska urzędnicze obsadzano Rosjanami.

Z kolei na ziemiach pod władzą Prusów również wprowadzono niemiecki jako język urzędowy, niemczono też wszelkie nazwy własne, nakazano opuszczenie Niemiec przez Polaków z innych zaborów.

Polacy długo nie mogli otrząsnąć się po klęsce. Powszechnie wyrażano opinie, że powstanie było błędem i katastrofą narodową. W wielu kręgach społeczeństwa popularność zdobywały hasła pozytywistów, którzy twierdzili, że w zaistniałej sytuacji Polacy powinni zrezygnować z działalności ściśle politycznej, a zamiast tego masowo podjąć pracę organiczną (działania na rzecz rozwoju kulturalnego, społecznego i ekonomicznego narodu).

Pozytywiści, ze swym sztandarowym ideologiem Aleksandrem Świętochowskim na czele, skierowali swój atak przeciwko romantyzmowi, zarówno w literaturze, jak i w polityce i ideologii, a więc przeciwko kultowi powstań i idei nieprzerywalności walki o niepodległość. Głosili dalej potrzebę demokratyzacji stosunków w sferze społeczno-obyczajowej, ograniczenia wpływów kleru, emancypacji kobiet, równouprawnienia Żydów. Ich hasła zmierzały bowiem do przyśpieszenia przebudowy stosunków społecznych w kierunku umocnienia kapitalizmu i do jego rozwoju.

Z pozytywizmu wywarł się kierunek literacki zwany "Młodą Polską", w którym to pisarze w swoich utworach ukazywali krytyczny obraz społeczeństwa polskiego, zwracając uwagę na różne negatywne zjawiska i pośrednio propagowali idee patriotyczne przez powieści historyczne. Do tego typu twórców można zaliczyć Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa, Marię Konopnicką czy Elizę Orzeszkową. Wielu neoromantyków, jak Stanisław Wyspiański, zajmowało się problematyką narodową, poszukiwało przyczyn niepowodzeń polskich zrywów niepodległościowych i sposobów walczenia z tłumieniem polskości przez zaborców, czerpiąc pomysły nie z filozofii pozytywistycznej czy realistycznej, ale odwoływali się do romantyków i naturalistów.

Walczono także z germanizacją w zaborze pruskim. Co prawda początkowo wyżsi dostojnicy kościelni pochodzenia polskiego zachowywali się ulegle wobec zarządzeń władz pruskich (bez sprzeciwu zaakceptowali nakaz nauczania religii po niemiecku, co spotkało się z powszechnym sprzeciwem uczniów i ich rodziców), ale później wyniknął zatarg arcybiskupa Ledóchowskiego i rządu – wpłynęło to później na wzrost autorytetu Kościoła wśród ludności polskiej i zwiększenie roli Kościoła w polskim ruchu narodowym. Miało miejsce wiele strajków, jak na przykład manifestacje we Wrześni przeciwko edukacji religii w języku niemieckim. Symbolem oporu przeciw polityce germanizacyjnej stał się wielkopolski chłop, Michał Drzymała. Gdy nie uzyskał zgody od władz na budowę domu na swoim terenie, zamieszkał w wozie cyrkowym.

Rozbudowywano też sieci polskich organizacji gospodarczych, kółek rolniczych czy towarzystw kredytowych, które prowadziły działalność kulturalną i oświatową. Wydawano oprócz tego polską prasę ("Gazeta Toruńska", "Tygodnik Wielkopolski", "Kurier Poznański"), tworzono biblioteki z polską literaturą. Współpracowały wszystkie warstwy społeczne – zarówno kler, jak i chłopi i inteligencja organizowali wspólnie inicjatywy narodowe.

Na ziemiach polskich zapoczątkowały się też polskie partie polityczne. Były to między innymi: "Wielki Proletariat", Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, Polska Partia Socjalistyczna. W walce przeciwko obcym wpływom kulturowym, kształtowaniu się świadomości narodowej robotników i chłopów dużą rolę odegrała Narodowa Demokracja, zwana Endecją, założona w 1893 przez Romana Dmowskiego. Powstało też stronnictwo ludowe pod przewodnictwem Wincentego Witosa, który stawiał sobie za zadanie odbudowę państwa polskiego. Również PPS, z Bolesławem Limanowskim i Józefem Piłsudskim na czele, głosiła walkę o niepodległość w połączeniu z realizacją socjalistycznego programu społecznego. Ponieważ w zaborze pruskim uchwalono szereg ustaw na rzecz pogorszenia sytuacji gospodarczej Polaków, zgrupowania te miały również na celu jej rozwój na różne sposoby – zniesienie prywatnej własności środków produkcji oraz nacjonalizacja przemysłu i bogactw naturalnych, internacjonalizm, rewolucje proletariackie.

Polski ruch narodowy poważnie rozszerzał swój zasięg, sięgając również do tych dzielnic Polski, które były oderwane od macierzystego pnie etniczno-językowego (np. Kaszuby). W życie społeczno-kulturalne zaangażowani byli nie tylko inteligenci, ale również szerokie masy robotników, chłopów i drobnomieszczan.