"Faraon" jako powieść historyczna i realizująca postulaty pozytywistyczne.

Bolesław Prus ( 1847-1912 ) właściwie Aleksander Głowacki. Przez całe swe literackie życie stworzył jedynie jedną powieść historyczną, a mianowicie „Faraona”, którego akcję osadził w starożytnym Egipcie. Wydany w 1987 roku Faraon wyrósł z ogromnego zainteresowania Prusa starożytnym Egiptem. Nie on jednak jeden był nim zainteresowany, cała Europa żyła wówczas historią tego państwa. Począwszy od wyprawy Napoleona pod piramidy rozpoczęła się era odkryć w Egipcie oraz wielki wzrost zainteresowania historią tego państwa.
Mimo powszechnej mody na Egipt w okresie kiedy Prus pisał swoją powieść tak naprawdę niewiele wiedziano o tym państwie, większość informacji były to domniemania, legendy i konfabulacje.

Faraon jest powieścią o charakterze historiozoficzno – polityczną. Oś fabuły całego utworu opiera się na walce młodego faraona Ramzesa XIII z kastą kapłańską o władze nad Egiptem. Władca stara się zmniejszyć wpływy oligarchii i wprowadzić liczne reformy, które miały by pomóc Egiptowi, ukazanemu jako państwo u schyłku swojej wielkości, które ma ogromne problemy finansowe, bardzo biednych i zaczynających się buntować chłopów oraz niezwykle wpływowych i bogatych kapłanów sprawujących realny dozór nad krajem. Kapłani za plecami faraonów decydują o losie państwa a także o losie faraonów. Wie o tym wszystkim młody Ramzes i stara się walczyć z kapłanami. Oparcia dla swej władzy szuka u szlachty, niższych urzędników i kapłanów lojalnych mu. Faraon planuje też wojnę z Asyrią gdyż wierzy w jej zbawienny wpływ na skarbiec Egiptu. O klęsce bohatera decyduje cały splot różnorakich przyczyn m.in. lekkomyślność i porywczość faraona, obeznanie polityczne i przebiegłość kapłanów oraz niezaprzeczalny dla prostych ludzi autorytet religii. Mimo klęski Ramzesa jego program reform zostaje wdrożony przez następnego władcę, gdyż reformy okazują się bardzo rozważne i potrzebne królestwu. Poprzez powieściowe zwycięstwo idei Ramzesa XIII ,prześwieca nam pewna jasna sugestia, iż działania rewolucyjne, choćby nawet ich bezpośrednią przyczyną była klęska bohatera, jest czynnikiem sprawczym, kreującym nową rzeczywistość, nasiona rewolty wydają owoce po śmierci jej prowodyra.

Stara baśń potwierdza rodowód Polaków jako narodu o wielowiekowej tradycji i kulturze
Faraon to rady i wskazówki
Postulaty pozytywistyczne są nadrzędne wobec treści.
- idee marksistowskie
- religia opium dla mas i oddolne ruchy rewolucyjne uciśnionych mas
- praca u podstaw
- asymilacja żydów
- odcięcie religii od władzy
Faraon znacznie odbiega od schematu zarówno ukazanego w starej baśni jak i tego ukazanego w Ogniem i Mieczem. Historia jest tu tylko tłem dla ukazania uniwersalnych problemów. Jak już wspomniałem Faraon to powieść historiozoficzno-polityczna, dwoistość ta przejawia się w sposobie narracji i opowiadania. Oscyluje on pomiędzy pozorami staroegipskiej kroniki a relacją z perspektywy XIX wiecznej.
Faraon zawiera sporo fragmentów opisujących obrzędy, uroczystości, architekturę czy stroje w państwie faraonów. Widać w tym miejscu dużo dbałość autora w sprawie rekonstrukcji kultury starożytnego Egiptu. Fragmenty te często mają prawie charakter popularnonaukowy co z pewnością obniża wartość estetyczną dzieła. ale równocześnie autor kształtuje konflikty i postacie o uniwersalnym charakterze, odnoszące się do każdego miejsca i czasu. W tym właśnie miejscu umniejszona zostaje rola historii w Faraonie. Jeśli wydarzenia, postacie czy konflikty mają mieć uniwersalny charakter to nie należy się przyglądać zbytnio miejscu ani czasowi w jakim zostały opisane. Należy się skupić na ich zrozumienie, na zrozumieniu ich przesłania a nie na tle historycznym, które nadaje jedynie barwę utworowi. Zmusza również Prusa do wymyślania zgrabnych lecz z pewnością niezgodnych z historią epitetów. Nie należy też oczekiwać po dziele wyrosłym na gruncie fascynacji starożytnym Egiptem, Egiptem który znany był w większości z legend i z mitów, poprawności historycznej. Jeśli autor tworzy tak podniosłe i patetyczne a do tego ogromne dzieło bazując na kilkunastowierszowej wzmiance to czy należy się spodziewać, że będzie on w stanie opisać historię tego okresu obiektywnie, stroniąc od fałszerstw historycznych.
Lecz o to Prusowi chodziło. W zamyśle i wykonaniu miała to być książka poruszająca uniwersalne problemy , przy których historia jako taka miała być tłem, której celem było lepsze zilustrowanie przekazu autora.

W odróżnieniu od klasycznej powieści historycznej w. scotta w której walka polityczna to tylko starcie się osobistych ambicji, i która jest powierzchowna w opisie zarówno postaci jak i intryg w faraonie widać wnikliwość w opisie procesów historyczno-politycznych i ich dogłębną analizę.

Tu widać wnikliwość opisów Prusa. Intrygi kapłanów, ich podstępy, postać faraona są jak żywe, widać rękę mistrza w analizie psychologicznej postaci, który zastanawia się nie tylko nad czynem lecz również nad powodami które do tego doprowadziły, a wręcz te powody, wewnętrzny monolog bohatera staje się ważniejszy..
Państwo w ujęciu Prusa to instytucja mająca własną logikę działania, nie pozwala rządzić jednostce zanadto ambitnej, a jeśli takowa wstępuje na tron nakazuje jej pośrednio pewną uległość w niektórych sprawach.