Hołd lenny
Hołd lenny, jaki 10 IV 1525 r. były Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego, Książę Pruski Albrecht Hohenzollern złożył na krakowskim rynku królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu wszedł do powszechnej świadomości historycznej Polaków dzięki słynnemu obrazowi Jana Matejki. Na obrazie tym widzimy pruskiego księcia klęczącego u stóp siedzącego na tronie polskiego monarchy, trzymającego go za rękę.
Tak właśnie wyglądała uroczysta ceremonia hołdu lennego – klęczący wasal składał swe dłonie w ręce seniora; senior wzywał go do powstania, całował w usta (tzw. pocałunek pokoju), po czym wasal stojąc składał przysięgę wierności i otrzymywał z rąk seniora przedmiot symbolizujący dane lenno (rękawicę, laskę, lub kopię), co oznaczało objęcie nad nim władzy.
Nie pierwszy hołd
Uwieczniony przez Matejkę „Hołd pruski” nie był pierwszym hołdem lennym, jaki aktualny lub były Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego złożył polskiemu królowi. Ziemie zajmowane przez Zakon Krzyżacki stały się polskim lennem już w wyniku kończącego tzw. wojnę trzynastoletnią Pokoju Toruńskiego (1466), w wyniku którego Zakon oddał Polsce Pomorze, Ziemię Chełmińską, a także część Warmii z dotychczasową stolicą Zakonu w Malborku.
Mimo to Zakon Krzyżacki wciąż od czasu do czasu organizował łupieżcze wypady na tereny Warmii i Mazur. Wojować z Polską usiłował też Wielki Mistrz Albrecht Hohenzollern. Powodem ostatniej wojny polsko – krzyżackiej, która miała miejsce w latach 1519 – 1521 była odmowa złożenia przez niego hołdu Zygmuntowi I Staremu. Liczył on na poparcie cesarza, książąt niemieckich, wielkiego księcia moskiewskiego i papieża. W odpowiedzi polski król wysłał przeciw Krzyżakom wojska, które zaatakowały stolicę Zakonu – Królewiec. Wielki Mistrz uniknął hańbiącej kapitulacji tylko dlatego, że w porę przyszli mu na pomoc duńscy i niemieccy najemnicy. W rezultacie w 1521 r. został podpisany rozejm.
W obliczu klęski
Na korzyść Polski zadziałało nowe w Europie zjawisko – reformacja. W ciągu zaledwie kilku miesięcy oddziały katolickiego Zakonu Krzyżowego zostały zdziesiątkowane wskutek masowego przechodzenia rycerstwa na luteranizm. W tej sytuacji, pozbawionemu środków politycznej egzystencji Albrehtowi Hohenzollernowi nie pozostało nic innego, jak błagać polskiego króla, by uczynił z zeświecczonych Prus ziemie lenne królestwa polskiego, zaś jego samego ustanowił ich dziedzicznym księciem. Król Zygmunt I Stary zgodził się – i tak doszło do hołdu pruskiego.
Ważna cezura
Hołd pruski stanowił ważną cezurę w historii stosunków polsko niemieckich. W jego wyniku definitywnie przestawało istnieć Państwo Zakonu Krzyżackiego. Pojawiło się świeckie Księstwo Pruskie – zwane Prusami Książęcymi. Książe Pruski zobowiązany był składać polskiemu królowi hołd lenny i udzielać mu pomocy wojskowej. Zależność Prus Książęcych od Polski wyrażała się także tym, że od wyroków sądów pruskich można było odwoływać się do polskich sądów królewskich.
Państwo pruskie
Z biegiem czasu zależność Prus Książęcych od Polski osłabła. Przyczyniła się do tego zwłaszcza wojna polsko – szwedzka w latach 1655 – 1660. W czasie jej trwania ówczesny Książe Pruski i Elektor Brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern zerwał lenno i wystąpił u boku króla szwedzkiego Gustawa X przeciw Polsce. W rezultacie, na mocy zawartych w 1657 r. Traktatów Welawsko – Bydgoskich Prusy Książęce przestawały być w jakikolwiek sposób zależne od Polski. Taka była cena za odstąpienie przez Fryderyka Wilhelma od sojuszu ze Szwecją. W 1701 r. Elektor Brandenburski i Książe Pruski (unia personalna między tymi stanowiskami istniała już od 1618 r.) ogłosił się „królem w Prusiech”, i od tego czasu powstało nowe mocarstwo, które kilkadziesiąt lat później miało wziąć udział w rozbiorach Polski.
