Władca (senior), a wasal, stosunki lenne.

System feudalny w Europie zaczął się kształtować już w VI w. podczas zajmowania Galii przez Franków. W czasie podboju Galii Frankowie zastali tam wielkie latyfundia uprawiane przez kolonów i niewolników oraz wolnych chłopów uprawiających swe działki. Wojownicy frankijscy osadzani na ziemi wzmacniali warstwę wolnych chłopów. Arystokracja frankijska obdarzana przez króla nadaniami wzmacniała dużą własność ziemską. Wynagradzanie urzędników odbywało się również poprzez nadawanie ziem w użytkowanie tzw. beneficjum (dobrodziejstwo). Było ono dożywotnie. Beneficjum -był to też urząd kościelny, któremu przysługiwały określone posiadłości i dochody. Inną formą było precarium - wydzierżawianie ziemi przez Kościół (VIII-X w.) w zamian za niewielki czynsz roczny. Właściciele ziemscy z reguły dzielili swe ziemie na dwie części: folwark, (na którym sami gospodarowali ze służbą) oraz łany chłopskie, na których pracujący płacili panu roczny czynsz i odrabiali pańszczyznę.

Początków feudalizmu należy szukać także w aktach komendacji (od łac. comenndare - powierzać się komuś), w których wyniku wyodrębniła się kategoria ludzi uprawiających ziemię należącą do innych początkowo powinności na rzecz zwierzchników miały charakter gospodarczy, ale zdarzało się, że zwierzchnik zastrzegał sobie prawo powoływania użytkowników swojej ziemi do służby wojskowej w obronie jego osoby i majątku. W państwie Franków każdy akt komendacji przyczyniał się do zmniejszania liczebności wojska królewskiego, gdyż do służby wojskowej byli pociągani tylko ludzie od nikogo niezależni. Aby zapobiec zmniejszaniu się armii, Karol Młot rozpoczął nadawanie beneficjów. Użytkownicy beneficjów byli zobowiązani do służby konnej.

Karol Wielki, chcąc zwiększyć liczebność armii, uczynił możnych odpowiedzialnymi za służbę wojskową zależnych od nich rycerzy. Od tego czasu możni ci przybywali na wyprawy z pocztem zbrojnych. Był to duży postęp w rozwoju feudalizmu. Następnym krokiem była feudalizacja urzędów. Jeszcze za Karola Wielkiego naczelnicy okręgów, zwani hrabiami, byli dodatkowo mianowanymi przez władcę urzędnikami (władca mógł każdego z nich usunąć ze stanowiska, a na jego miejsce powołać kogoś innego).

Po śmierci Karola Wielkiego, w czasach rozpadu jego państwa i osłabienia władzy centralnej, hrabiowie stali się praktycznie nieusuwalni; potrafili zapewnić sobie dziedziczność sprawowanego urzędu. Stopniowo też służbowa zależność od władcy zamieniała się w zależność osobistą. Nastąpiło połączenie ich własnych dóbr z beneficjami, jakie posiadali z tytułu pełnionego urzędu. Ponadto hrabiowie sprawowali z ramienia króla władzę sądowniczą w hrabstwie. Wykorzystując słabość państwa, niektórzy hrabiowie podporządkowywali sobie inne hrabstwa tworząc duże niemal niezależne jednostki polityczne. W taki sposób powstały księstwa, np. księstwo Akwitanii. Chcąc zachować władzę zwierzchnią nad takimi jednostkami politycznymi, władcy zaczęli nadawać urzędy w lenno. Podobnie postępowali też z ważniejszymi urzędami kościelnymi. W ten sposób książęta, hrabiowie, biskupi i opaci większych klasztorów stali się lennikami królewskimi. Ci wielcy panowie z kolei część swych posiadłości nadawali w lenno innym, tworząc grupy zależnych od siebie rycerzy. Zdarzało się, że i lennicy drugiego stopnia mieli swoich lenników.

Od połowy X w. zaczęła się wykształcać terminologia i zwyczaje lenne. Zwierzchnika zaczęto nazywać seniorem, zależnych od niego - wasalami. Akt poddania się wasala seniorowi zaczął się zwać hołdem. Wszyscy wasale jednego seniora byli uważani za równych; nazywano ich parami. System lenny nakładał na wasali obowiązek udzielania seniorowi pomocy zbrojnej, ale tylko przez 40 dni oraz służenia radą, tzn. udziału w radzie i sądzie parów. Gdy obowiązki te nie były wykonywane, szczególnie, gdy nastąpiła odmowa pomocy zbrojnej, senior, przy udziale sądu parów, mógł odebrać wasalowi lenno. Także senior miał obowiązki w stosunku do wasali. Polegały one na pomocy i protekcji. Gdy senior się z nich nie wywiązywał, wasal mógł zerwać stosunek lenny. Mimo przysiąg i szczegółowych przepisów system lenny nie zapewniał silnej władzy królowi, chociaż król był seniorem najpotężniejszych seniorów. Istniała, bowiem zasada, że „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem ”( jedynie w Anglii pod rządami Normanów wszyscy wasale drugiego stopnia byli podlegli królowi, w myśl zasady „wasal mojego wasala jest moim wasalem”). W wypadku, więc zdrady któregoś z wielkich wasali król tracił władzę nad całym podległym mu lennem. Na samym dole drabiny feudalnej stali chłopi. Ich działki były też rodzajem lenna, na którym ciążył obowiązek pracy i czynszu.

W taki sposób doszło do wykształcenia się systemu wasalno - lennego. Najważniejszymi elementami tego systemu były:
1. Bezpośrednie więzi osobowe łączące wasala z seniorem;
2. Hołd lenny składany przez wasala seniorowi i określający ich wzajemne zobowiązania;
3. Lenno (feudum) - ziemia nadana przez seniora wasalowi;
4. Specyficzne stosunki polityczne między władcami - przykładem może być tu zależność lenna od króla Francji należących do króla Angli i księstw francuskich;
5. Drabina feudalna;
6. Władztwo gruntowe - poddane władzy feudała terytorium, nad którym sprawował on władzę ekonomiczną i sądową.

System wasalno-lenny wykształcił się na zachodzie Europy na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. Jego geneza jest złożona, decydujące znaczenie miały takie czynniki, jak:
1. Wykształcenie się tego systemu na terenach (Galia) zetknięcia się społeczeństw germańskich z późno antycznymi strukturami społeczno - prawnymi i gospodarczymi (latyfundia);
2. Dominacja we wczesnym średniowieczu gospodarki naturalnej, opartej na wzajemnych świadczeniach i zobowiązaniach;
3. Słabość wspólnot ziemskich, niezdolnych do stawienia skutecznego oporu możnym;
4. Brak poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewniało ani państwo ani wspólnota lokalna, zwłaszcza w okresie najazdów w IX-XI w.
Konieczną wówczas obronę mogli zapewnić tylko lokalni hrabiowie czy biskupi;
5. Słabość struktur państwowych, konieczność istnienia szczebla pośredniego między władzą najwyższą a poddanymi;
6. Konieczność zapewnienia sobie przez władcę grupy wykwalifikowanych wojowników, wynagradzanych za służbę nadaniami ziemskimi (beneficja), zwolnionych od innych świadczeń na rzecz monarchy;
7. Feudalizacja urzędów postępująca od czasów panowania Karola Wielkiego; urzędnicy wynagradzani byli beneficjami, które w okresie słabości władzy karolińskiej stawały się stopniowo dziedziczne, tak jak i same urzędy, co ułatwiało przejęcie przez posiadaczy beneficjów świadczeń należnych państwu.

Ustrój wasalno - lenny upowszechnił się przede wszystkim w zachodniej Europie i doprowadził tam do wykształcenia się tzw. drabiny feudalnej- skomplikowanego systemu zależności osobowych między seniorami a wasalami. Średniowieczne przepisy prawne ukazują ją jako uporządkowaną hierarchię z królem na czele, a nawet próbują ponad władcami zachodniej Europy postawić jako najwyższego widzialnego seniora - cesarza lub papieża, którzy z kolei byli lennikami Boga. Królom, bowiem podlegali nie tylko wielcy wasale, seniorowie księstw lub hrabstw; bezpośrednimi lennikami króla byli także drobni rycerze z jego domeny. Podobnie było w wielkich lennach.

Pozornie potężny książę Akwitanii miał, oprócz wielkich, także drobnych lenników ze swej domeny. Ponadto wielcy lennicy brali często lenna niższego stopnia, stając się czasem nawet wasalami swoich wasali. Niejednokrotnie też jeden człowiek był wasalem kilku seniorów. Do szczególnych komplikacji dochodziło na pograniczu francusko-niemieckim, gdzie książęta Lotaryngii i hrabiowie Flandrii z jednych posiadłości składali hołd królom Francji, z innych - cesarzowi. W wypadku wojny trudno było określić, któremu z seniorów muszą być wierni. Opisany model feudalizmu był charakterystyczny dla Francji. W innych krajach podlegał on zmianom. W Anglii, poza obowiązkiem wierności seniorowi, wszyscy wasale byli obowiązani zachować wierność królowi. W zachodnich Niemczech system feudalny zbliżony był do modelu francuskiego, ale we wschodniej części tego kraju, obok posiadłości feudalnych istniały też majątki zwane alodiami; były one własnością ich posiadaczy, z majątków tych nie musieli oni nikomu składać hołdu. Zdarzało się, że wewnątrz tych majątków były nadawane lenna, których posiadacze nie byli zależni od króla nawet pośrednio. Na wschód od Niemiec system lenny nie wykształcił się. System feudalny wpłynął nie tylko na więzi społeczne, określił relacje między władzą publiczną a poddanymi, ale także przesądził o charakterze cywilizacji europejskiej pełnego i późnego średniowiecza.

1. Spowodował wykształcenie się odrębnego w rodach feudalno-rycerskich modelu rodziny (klan feudalny). By nie rozdrabniać posiadanych lenn, tytuł i władztwo feudalne dziedziczył tylko najstarszy syn (we Francji) albo rodzina wspólnie dzierżyła własność feudalną (we Włoszech). W zasadzie system wykluczał z dziedziczenia kobiety (część majątku przechodziła wtedy w posiadanie innej rodziny).

2. Świadomość wyższości społecznej, dysponowanie pełnią praw oraz konieczność utrzymywania w poddaństwie ludności zależnej wytworzyły wśród feudałów najpierw silne poczucie więzów krwi, a następnie przekonanie o szlachetności urodzenia. Posiadane środki materialne pozwalały na demonstrowanie swojej pozycji i swojego prestiżu kosztownym strojem i wystawnością życia (inne warstwy społeczne były nie tylko z powodu środków, ale także ze względów prawnych tej możliwości pozbawione).

3. Wyróżnienie spośród ludności wolnej zobowiązanego do służby konnej w ciężkiej zbroi rycerstwa, demonstrowanie przez nie siły, wartość, jaką w dobie wypraw krzyżowych niósł udział w wojnie świętej, zaowocowały wykształceniem się silnie nacechowanego religijnie etosu rycerskiego.

4. Powstała, mająca zasięg ogólnoeuropejski, kultura rycerska i feudalno-dworska.

5. Budowa władztw gruntowych, konieczność posiadania feudalnych formacji wojskowych do obrony i egzekwowania władzy spowodowały, że Europę pokryła gęsta sieć zamków - centrów władztwa i kultury, symbolu panującego w średniowiecznej Europie systemu feudalnego.

W Polsce w okresie wczesnofeudalnym ogromna większość kraju należała bezpośrednio do władcy. Niewielkie majątki możnych i nieco większe kościelne nadawane były na zasadach pełnej własności. Rozwój immunitetu zaczął upodabniać stosunki polskie do zachodnioeuropejskich. Kościół i rycerstwo, po uzyskaniu immunitetu gospodarczego i sądowniczego, połączyły w swym ręku własność ziemi i sądownicze uprawnienia państwa w stosunku do ludności poddanej. Dalszym etapem feudalizacji było wprowadzenie do Polski w okresie kolonizacji prawa niemieckiego. Zgodnie z tym prawem, między chłopami uprawiającymi ziemię a jej właścicielem, zawierana była umowa, na mocy której chłopi otrzymywali własność użytkową ziemi, mogli ją uprawiać, czerpać z niej dochód i przekazywać w spadku następcom; panu natomiast pozostawała własność zwierzchnia oraz czynsze i pańszczyzna obowiązujące chłopów. Pośrednikiem między panem a chłopami był sołtys, który właściwie był lennikiem pana. W zamian za ziemię (na ogół 1/6 wsi) był zobowiązany wieś zorganizować, przewodniczyć sądowi wiejskiemu złożonemu z wybranych spomiędzy chłopów ławników, administrować wsią oraz udawać się z panem na wyprawy wojenne konno, a nierzadko ze zbrojnym pocztem. Tak, więc na najniższym szczeblu hierarchii społecznej w Polsce pojawiły się stosunki przypominające system lenny zachodniej Europy. Natomiast ceremonie feudalne w postaci hołdu lennego były znane tylko na Śląsku i Pomorzu Zachodnim, a w późnym średniowieczu -między królami polskimi a książętami mazowieckimi, zachodniopomorskimi (składali hołd z ziemi lęborskiej i bytowskiej), mistrzami krzyżackimi, hospodarami mołdawskimi. Podobnie system feudalny przedstawiał się w innych krajach środkowej Europy, a także we wschodniej Europie, na Rusi.

Rozwojowi gospodarki feudalnej towarzyszyło osobiste uzależnienie chłopów, którzy z ludzi początkowo wolnych stali się poddanymi panów feudalnych, a od XVI w. w krajach wschodniej Europy, zwłaszcza w Rosji, sytuacja ich zbliżyła się do niewolnictwa (prawo karania śmiercią, sprzedaży). Natomiast w zachodniej Europie następował już w tym czasie rozkład feudalizmu w związku z kształtowaniem się początków kapitalizmu (rewolucja angielska 1640-60r., rewolucja francuska 1789-99). W niektórych krajach gospodarcze przeżytki feudalizmu przetrwały do końca XIX w.