"Król Edyp" Sofoklesa jako tragedia antyczna

W starożytności tragedia grecka rządziły surowe zasady kompozycji. Zachowana musiała być nie tylko zasada decorum i trzech jedności, również bohater tragedii musiał posiadać ściśle określone cechy. Dramat winien opowiadać historię człowieka dobrze urodzonego i powszechnie szanowanego, równocześnie jednak podobnego zwykłym ludziom, czyli niedoskonałego. Bohater w czasie trwania akcji popada ze szczęście w nieszczęście, mimo wysiłków, aby uciec przed ciążącym nad nim fatum. Na dodatek wina jego jest nieświadoma i wychodzi na jaw w trakcie trwania wydarzeń. Król Edyp, tytułowy bohater tragedii Sofoklesa, posiada wszystkie cechy typowego bohatera tragicznego.

Gdy Edyp był dzieckiem, Pytia przepowiedziała, że zabije on swego ojca i poślubił matkę. Jego rodzice, para królewska Teb, postanowili porzucić go w lesie, aby tam znalazł śmierć i nie spełnił strasznej przepowiedni. Jednak dziecko, wskutek zaniedbania posłańca, trafiło na wychowanie do króla i królowej Koryntu. Gdy Edyp dorósł i odkrył swe przeznaczenie, pojechał w świat, aby oddalić się od swych rodziców, za których uważał władców Koryntu. Po licznych przygodach trafił do Teb i tu pokonał strasznego Sfinksa i poślubił owdowiała niedawno królowa Jokaste – swa prawdziwą matkę. Wcześniej, w wyniku przypadkowej walki na drodze, zabił, jakby się wydawało, skromnego kupca, który jednakże później okazuje się być jego ojcem. Widzimy tu wyraźnie tragiczna nieuniknioność przeznaczenia. Zamiary Edypa mijają się z celem, każdy jego ruch przybliża go do wypełnienia przepowiedni. W dramacie Sofoklesa Edypa poznajemy, gdy próbuje odkryć przyczynę klęsk spadających na tebańczyków. Już na samym początku daje się zauważyć tzw. ironia tragiczna, gdy Edyp, wygłaszając wyrok na zabójcę króla Lajosa, bezwiednie skazuje samego siebie, gdyż to on właśnie jest mordercą. Jedynym z podstawowych elementów grozy tragicznej jest to, że Edyp sam powoduje wykrycie swego losu, co jest potem przyczyna jego zguby. Edyp jest jednak nieświadomy zbrodni i pewien swej niewinności, co więcej, myśli, ze udało mu się uciec przeznaczeniu i oszukać bogów. Ta duma i pycha (zwane hybris) sa kolejną ważną cechą bohatera tragicznego.

Podstawowym celem antycznej tragedii było katharsis, czyli oczyszczenie widza poprzez wzbudzenie w nim litości i trwogi. Aby jednak osiągnąć katharsis, widz musiał w pewien sposób utożsamiać się z boh. Tragedii, wobec tego musiał być do niego podobny. Król Edyp posiada zwykle, właściwe wszystkim ludziom cechy. Jest dobrym, sprawiedliwym królem, kochającym mężem i ojcem. Jednak bywa również gwałtowny i porywczy, np. w rozmowie z wieszczem Terezjaszem. Zachowuje się tez jak okrutny i niesprawiedliwy tyran, gdy oskarża Kreona o zdradę. Gdy na jaw wychodzi jego straszny los, Edyp, zrozpaczony, czuje odrazę i pogardę dla samego siebie. Widzi swe czyny jako najgorszą zbrodnię, wstydzi się ich i dlatego wykłuwa sobie oczy, „bo jakim wzrokiem patrzałby na ojca w Hadesie?”.

Edyp to człowiek, którego tragedią jest niewiedza, a klęską poznanie. Od urodzenia ciąży nad nim fatum i mimo wszelkich starań nie udaje mu się od niego uciec. Jedyną jego prawdziwa wina jest w istocie hybris, pycha i duma, że udało mu się oszukać przeznaczenie. Spotyka go za to tym większa kara. Król Edyp jako postać literacka jest postacią archetypiczna, której dzieje i postępowania ukazują pewne wzory uniwersalne. Jesteśmy świadkami bezsilności bohatera, który rano jest szanowanym i kochanym królem, a wieczorem splamionym najgorszymi zbrodniami nieszczęśnikiem. Tragiczne losy Edypa pokazują, że nie można uciec od swego przeznaczenia.