Cechy charakterystyczne Średniowiecza

Nazwę średniowiecze, czyli "wieki średnie" wprowadzili twórcy następnej w dziejach epoki - renesansu. Określili w ten sposób okres przejściowy, rozciągający się między epoką starożytną, a nowymi czasami odrodzenia. W renesansie uważano średniowiecze za okres przestoju, przejście między świetną epoką antyku, a czasami nowożytnymi. Ludzie odrodzenia zarzucali poprzednikom odejście od wartości starożytnych, ciemnotę i zacofanie.

Kultura średniowiecza była związana z dominującą rolą Kościoła. Nauka, sztuka i piśmiennictwo rozwijały się głównie w ośrodkach kościelnych, przy katedrach, a zwłaszcza klasztorach. Kościół dążył do stworzenia kultury o charakterze uniwersalnym, jednocząc chrześcijan wielu krajów. Idei tej służyła nauka religii, oparta na Piśmie św., a także język łaciński i tradycja antyczna, które Kościół przeszczepiał w różnych postaciach i dziedzinach kultury. Charakterystyczną cechą średniowiecza był teocentryzm, który w centrum umieszczał Boga, który stworzył świat, uosabiał dobro, piękno i prawdę.

Bóg był wszędzie: z jego łaski człowiek się rodził, dla Niego żył, starając się za wszelką cenę zjednać Jego przychylność ascezą oraz wypełnianiem nakazów dekalogu, z jego woli wreszcie umierał, by otrzymać nagrodę wieczną za życie pełne wyrzeczeń. Człowiek podporządkowany był Bogu, wielbił Go oraz uznawał wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi. W tym czasie relacja między Bogiem, a człowiekiem była prosta i jednoznaczna. Bóg był doskonałością, do której dążył w swej ziemskiej wędrówce człowiek, starał się więc żyć i umierać jak najlepiej - tak, aby zbliżyć się do Boga i osiągnąć życie wieczne. Człowiek znał cel swojego życia i starał się go wypełnić jak najlepiej potrafił.

Religii podporządkowana była także filozofia, która utraciła swoją dawną niezależność i wielostronność w podejmowaniu pytań o naturę świata i sens ludzkiego istnienia. Jej głównym zadaniem stało się wyjaśnianie i systematyzowanie prawd wiary, które traktuje się jako pewniki nie podlegające dyskusji. Najważniejsze poglądy filozoficzne rozwijające się w epoce średniowiecza to: scholastyka, mistyka i dualizm. Filozofia średniowieczna akcentowała istotne wartości człowieka, jego godność, zdolność do samopoznania, zdobywania wiedzy, miłości i czynienia dobra.

Duchem religijnym przeniknięta była także sztuka. Wysoką wartość miała architektura, muzyka i malarstwo, mniejszą rzeźba. Prymat miały motywy i pierwiastki religijne. Dwa wielkie style średniowiecza to: styl romański i styl gotycki, które prezentują przede wszystkim zabytki kościelne, wspaniałe katedry i klasztory, górujące bryłą i bogatym wystrojem nad budownictwem świeckim. Budowle w stylu romańskim wznoszone były przeważnie na planie krzyża, który stanowił główny symbol chrześcijaństwa. Wiele rzeźb miało charakter alegoryczny i przedstawiało motywy biblijne, wyobrażenie Apokalipsy, piekło, potęgę grzechu i zła, monstrualne postaci szatanów.

W Polsce w epoce średniowiecza powstało wiele zabytków o charakterze religijnym: katedra na Wawelu, kościół św. Andrzeja w Krakowie, katedra w Poznaniu, rzeźby portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu i drzwi gnieźnieńskie - ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha. Styl gotycki powiązany był z duchem scholastycznym i mistycznym dojrzałego średniowiecza. Gotyk stał się architekturą miasta, przede wszystkim wspaniałych katedr, ale także budowli świeckich. W Polsce powstało wiele zabytków gotyckich, które zaprojektowane są z dużym rozmachem: kościół Mariacki w Krakowie, ołtarz Mariacki, katedry w Gdańsku i Wrocławiu. Średniowiecze wysoko ceniło muzykę, której przypisywało wielki wpływ na ludzi. Msze kościelne, ceremonie, obrzędy i uroczystości religijne wypełniał śpiew i muzyka.

Zróżnicowanie stylowe w literaturze tego okresu jest znaczne, widoczne były skłonności do tworzenia określonych konwencji i kanonów. Wzorców dostarczała przede wszystkim łacina klasyczna oraz Pismo św. Pierwszoplanową rolę odegrała literatura pisana w języku łaciny średniowiecznej, która dostarczyła językom narodowym szeregu wzorów literackich. Dominującą orientacją w literaturze i sztuce był alegoryzm, czyli występowanie w utworze literackim motywu, który poza znaczeniem dosłownym miał jeszcze inne, ukryte i domyślne znaczenie.

W średniowieczu panowało przekonanie, że świat ludzki i zmysłowy ma o tyle sens i wartość, o ile wskazuje na to, co ukryte i boskie. Typowe motywy alegoryczne to: kościotrup, czyli śmierć, taniec śmierci, który służył przypomnieniu, że życie doczesne jest tylko chwilą wobec wieczności. Myśl tę akcentowano również poprzez przywoływanie myśli: "memento mori" - "pamiętaj, że umrzesz". Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej było jej zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła wyraźnie określonym celom: wychowywaniu, potępianiu zła, szerzeniu wiedzy, inspirowaniu do tworzenia zalecanych do naśladowania ideałów, kształtowaniu wzorcowych wizerunków.

Najstarszym i najcenniejszym zabytkiem polskiej literatury średniowiecznej jest "Bogurodzica". Jest to hymn religijny, który śpiewany był przez rycerzy przed bitwą. Tytuł hymnu wywodzi się języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. "Bogurodzica" jest wyrazem ludzkich pragnień. W pierwszej zwrotce jej autor kieruje prośbę do Matki Boskiej, aby pozyskała łaski dla ludzi u swego Syna - Pana Jezusa. W drugiej, zwraca się do Chrystusa, prosząc Go, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela wysłuchał błagań o bogobojne życie i przebywanie w raju po śmierci:

"A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt."

Pieśń ta zawiera pełnię uczuć religijnych. Wyraża pobożność, szczerą i żarliwą, która w tych czasach stanowiła najważniejszą treść duchowych przeżyć człowieka.

Legendy były bardzo popularne w okresie średniowiecza. Upowszechniały one ideały i wzorce postaw życiowych, charakterystycznych dla tej epoki. "Legenda o św. Aleksym" pochodzi z połowy XV wieku. Propagowała ona chrześcijański wzorzec osobowy. Aleksy stał się przykładem człowieka świętego, a jego postępowanie miało być wzorcem do naśladowania dla ludzi. Wybrał on los pokutnika i żebraka. Cierpiał głód i nędzę. Tułał się po świecie jako bezdomny, prowadził życie pełne wyrzeczeń.

W "Legendzie o św. Aleksym" opisał autor ideał ascety, dla którego ważny był tylko Bóg i życie wieczne. Życie doczesne, na ziemi, nie miało żadnej wartości. Im więcej trudów, cierpień i niedoli przeżywał człowiek w czasie ziemskiego życia, tym więcej zasług miał u Boga i mógł liczyć na zbawienie po śmierci.

Człowiek średniowieczny nie uciekał przed cierpieniem, on go szukał, aby zbliżyć się w ten sposób do Boga. Wiedział, że jest stworzony po to, aby cierpieć. Ideałem życia była asceza, a ideałem śmierci - śmierć za wiarę chrześcijańską. Asceci, tak jak św. Aleksy, rezygnowali ze szczęścia rodzinnego po to, aby stać się żebrakami, przez cierpienia i liczne wyrzeczenia dać wyraz swej miłości do Boga. Nie dane im było doświadczyć chwały ziemskiej, dla nich śmierć była bramą wiodącą do celu życia, a życie tylko drogą prowadzącą do tego celu - szczęścia wiecznego.

To był ideał, lecz życie już wtedy odbiegało od tego ideału i dlatego cała literatura średniowiecza ma charakter moralizatorski, parenetyczny. Nie tylko przedstawiała wzorce, ale i ostrzegła tych, którzy nie żyli zgodnie z przykazaniami bożymi. W utworze "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" Mistrz Polikarp otrzymuje z łaski Boga możliwość ujrzenia śmierci, która naucza o sprawiedliwości wyroków bożych. Bóg nagradza i karze - w zależności od tego, na co kto zasłużył:

"Ale gdy przyjdzie dzień sądny,
Gdzie się nie skryje żadny,
Uźrzą mądrzy tego świata,
Iż dobra Boska odpłata;
Chowali tu żywot swój ciasno,
Alić jich sirca nad słońce jasno;
Jidą w niebieskie radości,
A nie w piekielne żałości."

Zupełnie inaczej było z grzesznikami, dla nich śmierć nie była bramą do raju, tylko do piekła i wiecznego cierpienia.

Obok wzorca ascety epoka średniowiecza wykształciła jeszcze drugi wzorzec - rycerza. Jego wzorzec wcale nie był przeciwstawieniem tego pierwszego. Służba ziemskiemu władcy wcale nie była sprzeczne służbie Bogu. Rycerze bardzo często pod wodzą swego króla walczyli z poganami o swoją wiarę. Walka w imię Boga, jak ją opisuje "Pieśń o Rolandzie", była cudowna i piękna. Śmierć poniesiona w walce była największym zaszczytem. Do umierającego na polu walki Rolanda schodzi z niebios święty Gabriel, aby przyjąć z jego rąk ofiarowaną Bogu rękawicę - symbol oddania życia Bogu. Taka śmierć była marzeniem każdego rycerza.

Liczne były przykłady życia zgodnego z ideałami, pełnego dobrowolnych wyrzeczeń i niezwykłej żarliwości z głoszeniu wyznawanych idei, a także przykłady wielkiego męstwa i odwagi. Wpływ, jaki zdołał sobie zapewnić Kościół, był rzeczywiście wielki. Wszyscy wierzyli w Boga, w jego opiekę i nieustanną ingerencję w ziemskie sprawy. Świat stworzony przez Niego odbierali jako dzieło doskonałe i harmonijne, czyli piękne. Człowiek średniowieczny wyżej stawiał wartości duchowe nad materialne. Moim zdaniem przestroga "memento mori" i zrównanie wszystkich przed obliczem śmierci zawiera mądrość ponadczasową. Przesłanie: zatrzymaj się w biegu, w szaleńczej konsumpcji życia, pomyśl o śmierci, bo ona przyjdzie jest tak samo aktualne w czasach dzisiejszych, jak w średniowieczu.