Polityka wewnętrzna Jagiellonów

Podstawowym problemem stojącym przed królem Władysławem II Jagiełłą było powstrzymanie ekspansji krzyżackiej. Zwycięska wojna trwająca od 1409 r. do roku 1411, z wielkim zwycięstwem polsko-litewskim pod Grunwaldem w 1410 r., zapoczątkowała zmierzch potęgi państwa krzyżackiego. Związek Państwa polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim został zacieśniony unią w Horodle w 1413 r. (zadecydowano tam m.in. o wspólnych zjazdach polsko-litewskich oraz dokonano adopcji do polskich herbów 47 bojarskich rodów litewskich). Zapewnienie „posiadania” tronu polskiego dla swych synów uzyskał Jagiełło poprzez wydawanie przywilejów dla szlachty polskiej (przywilej czerwieński w roku 1422, przywilej brzeski w 1425 r., w którym sformułowano m. in. zasadę „neminem captivabimus nisi iure victum”, oraz przywilej jedlnieński w roku 1430). Przyczyniło się do tego zwycięstwo zasady elekcyjności tronu, po śmierci Kazimierza III Wielkiego w 1370 r. (elekcji dokonywano na zjeździe elekcyjnym, następnie odbywała się koronacja i nowy władca potwierdzał prawa i przywileje stanowe). Opozycji magnackiej, która była kierowana przez Oleśnickiego, skutecznie przeciwstawił się król Kazimierz IV Jagiellończyk, zapewniając sobie statutami nieszawskimi w 1454 r. przychylność szlachty polskiej i jednocześnie zapoczątkowując nimi rozwój szlacheckiego parlamentu. Przywileje nadawane szlachcie w okresie monarchii stanowej przez króla - ostatni raz właśnie w Nieszawie w 1454 roku – bo od 2 połowy XV w. były uchwalane na sejmach przez samą szlachtę i zawierane w ustawach, zwanych wówczas konstytucjami. Nastąpił okres zwany demokracją szlachecką, w którym władzę - obok monarchy - sprawował stan szlachecki (z niewielkimi odstępstwami w przypadku biskupów, niekiedy pochodzenia mieszczańskiego).

Organami uchwalającymi były wtedy:
- sejmiki ziemskie (na Litwie były to tzw. powiatowe) oraz trzy stany, obejmujące: izbę poselską, senat i króla;
- w miastach królewskich - miejskie zgromadzenia pospólstwa i rady miejskie;
- na wsi - zebrania gromadzkie.

Organy zarządzające to: król, urzędy centralne (marszałkowie, kanclerz i podkanclerzy, podskarbiowie, hetmani), urzędy lokalne (starostowie); w miastach burmistrzowie i rady miejskie; na wsi sołtysi, a w królewszczyznach i niektórych latyfundiach urzędy zamkowe z podstarościmi (burgrabiami). Rodzaje sądów: królewskie, ziemskie, grodzkie, podkomorskie, miejskie (ławnicze i radzieckie, wyższe prawa niemieckie jako apelacyjne) oraz wiejskie (dominialne, ławnicze, zamkowe). Powracając do Kazimierza IV Jagiellończyka, to właśnie on też dokończył dzieła całkowitej likwidacji zagrożenia krzyżackiego, zwyciężając Zakon w wojnie, zwanej trzynastoletnią, toczącej się w latach 1454-66. Na mocy pokoju toruńskiego z roku 1466 zostało przyłączone do Polski Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, rejon Malborka i Elbląga (razem tworzące Prusy Królewskie) oraz Warmia, a państwo krzyżackie stało się za to lennem Polski. Pozycję dynastii Jagiellonów umocniło wewnątrz kraju zapewnienie sobie przez nich prawa obsadzania godności biskupich. W ciągu całego XV w.

W Polsce ukształtował się dwuizbowy sejm walny, składający się z króla, dostojników duchownych i świeckich (członków rady królewskiej, którzy później weszli w skład senatu), urzędników ziemskich i szlachty, która aktualnie nie piastowała urzędów (urzędników tych później zastąpili posłowie wybierani na sejmikach ziemskich), początkowo także w jego skład wchodzili przedstawicieli miast i kapituł katedralnych. Sejm pełnił w Polsce funkcje ustawodawcze (uchwalał prawo sądowe, podatki), zajmował się polityką wewnętrzną i zagraniczną. Do realizacji niektórych celów szlachta, duchowieństwo lub miasta zawiązywały konfederacje. Ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego zaczęły wykonywać sejmy walne i sejmiki ziemskie, których rola stopniowo się powiększała.

Rządy dwóch kolejnych Jagiellonów - Jana I Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka - przyniosły dalsze wzmocnienie pozycji polskiej szlachty, uzyskane w konstytucjach piotrkowskich w roku 1496 i dzięki konstytucji "Nihil novi" w 1505 r. Po wygaśnięciu dynastii Piastów mazowieckich nastąpiła w latach 1526-29 ostateczna inkorporacja regionu Mazowsza. Oparcie się króla na polskich magnatach zepchnęło szlachtę – przeciwna magnatom - do opozycji i doprowadziło do sformułowania programu egzekucji praw i dóbr. Politykę ojca dalej kontynuował jego syn - Zygmunt II August, początkowo nawet pogłębiając konflikt w Polsce swym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną. Potem jednak król stopniowo oparł się na średniej szlachcie, akceptując w latach 1562-63 programy egzekucyjne. Najbardziej trwałym osiągnięciem Jagiellonów było przełamanie oporów możnowładców litewskich i doprowadzenie, na sejmie lubelskim w 1569 roku, do trwałego połączenia Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego unią realną (unia polsko-litewska) w Koronę (Rzeczpospolitą Obojga Narodów). Jednocześnie postarano się o zacieśnienie związku Korony z Prusami Królewskimi. Akt unii lubelskiej wprowadził w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim wspólność monarchy i sejmu na zasadzie równości, ale zachował osobne urzędy centralne, skarb i wojsko. Wtedy to ściślej zespolono Prusy Królewskie z Koroną (a szczególnie udział w senacie i izbie poselskiej), jednak utrzymała się odrębna reprezentacja stanów pruskich, zwanych Sejmikiem Generalnym Pruskim. Opracowany po raz pierwszy program polityki moralnej przyniósł budowę polskiej floty wojennej i powołanie w roku 1568 Komisji Morskiej. Konieczność wzmocnienia obrony kresów południowo-wschodnich przed najazdami Tatarów przyczyniła się do stworzenia stałego zaciężnego wojska kwarcianego.

Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta w 1572 r. zakończyła niestety potrzebne naszemu krajowi rządy Jagiellonów.