Socrealizm

W tym wypadku średniowieczni inkwizytorzy byliby zachwyceni, mając do dyspozycji takie metody... Cóż, socrealizm, odpowiednik stalinizmu - tyle, że w literaturze - należy do bardzo ponurych kart historii naszej kultury. W Polsce trwał tylko kilka lat - od roku 1949 do 1956, jednak nie można o nim zapomnieć. Był to jedyny w historii nurt literacki, który zaistniał z ...rozkazu partii komunistycznej. Po prostu – wydano zarządzenie, w myśl którego pisarze mieli zacząć opisywać “socjalistyczną rzeczywistość” według tendencyjnych założeń. Cała wcześniejsza literatura została zas oficjalnie uznana za “ kapitalistyczne błądzenie i dekadencję”. Dzielni robotnicy, bohaterscy przodownicy pracy, kapitalistyczni dywersanci – oto bohaterowie nowej, socrealistycznej literatury...
Pisanie wbrew założeniom socrealizmu możliwe było tylko do szuflady – takie teksty nie miały prawa być drukowane. Jeżeli zaś do tej szuflady zajrzałoby UB, problemy byłby jeszcze większe...

Dwudziestolecie

Po I wojnie światowej, po rozbiciu atomu, po tym, jak Einstein ogłosił teorię względności, a osiągnięcia astrofizyki pozwoliły badać kosmos – Bóg i religia mogli stać się niepotrzebni. Nie doszło do tego – ale egzystencjalizm odrzucił istnienie Boga. Nauka szła swoim torem, sztuka eksperymentowała, zaczęto doceniać inne kultury. Religia staje się sprawą prywatną – nie przenika wszystkich dziedzin nowoczesnego, pędzącego życia w dwudziestoleciu.

Entuzjazm. Znów wiara w niezwyciężony ludzki umysł. Osiągnięcia nauki i techniki pozwalają uwierzyć w ludzką potęgę. Kochani: człowiek pokonał przestrzeń, bo porusza się błyskawicznie (np. automobilem z prędkością 30 km/h). Ba... rozmawia przez kabel, wzniósł się w przestworza, pokonał groźne choroby, rozbił atom. To nie baśń – człowiek ma prawo w siebie wierzyć bardziej niż renesansowi humaniści, oświeceniowi racjonaliści, rozsądni pozytywiści. Wskrzeszono olimpiady – sport nadal w cenie. Niestety – za entuzjastycznym samozachwytem podążą niepewność, lęk istnienia. Rodzi się egzystencjalizm – a wojna pokaże, że rację mieli katastrofiści.

Typy się mnożą. Jest poeta – wariat, lekkoduch upojony nagle zdobytą wolnością, Nie chce składać hołdów bohaterom – chce się cieszyć z powodu wiosny. Jest autorytet: profesor, pisarz (jak np. Żeromski), przywódca (jak Piłsudski). Społeczeństwo chce wierzyć swoim autorytetom i otacza je wielkim szacunkiem. Jest społecznik – trwa pamięć o Judymie. Ale... czasy awangardy powodują, że mamy i szalonych prowokatorów, niereformowalnych odmieńców w rodzaju Witkacego czy Gombrowicza. Czy istniał jakiś wspólny mianownik dla ludzi międzywojnia? Tak: aktywność, energia i wiara w ideały.

futuryzm, awangarda, egzystencjalizm, katastrofizm, freudyzm, behawioryzm

• Egzystencjaliści: człowiek jest wolny, ale samotny w kosmosie. Posiada ogromną wiedzę, ale nie wie nic o rzeczach najważniejszych w życiu, śmierci, przemijaniu, o drugim człowieku.
• Katastrofiści: wszystkie cywilizacje mają swój kres. Nad europejską też nadciąga katastrofa.
• Behawioryści: człowieka można poznać i ocenić tylko na podstawie zachowań, zewnętrznej obserwacji. W głąb psychiki nie da się zajrzeć...
• Zygmunt Freud: u podstaw ludzkich zachowań tkwią przyczyny ukryte w sferach ludzkiej nieświadomości.

Głównym popędem sterującym ludzkim życiem jest popęd seksualny. Do podświadomości można dotrzeć poprzez hipnozę, badania snów czy też stanów nienormalnych.
Eksplozja awangardy. Atelier artysty to laboratorium. Cel: zobaczyć świat inaczej. Rozbić go na części i złożyć od nowa, po swojemu. Forma, odpowiedniość, podobieństwo do rzeczywistości przestają mieć rację bytu. Postać niech składa się z figur (kubizm), pejzaż z barwnych plam (abstrakcjonizm). Sztuką jest rysunek dziecka, dzieło obłąkańca, dzieła plemion afrykańskich.
Odchodzimy od mimetyzmu, od tradycji też. Jest jeszcze surrealizm – ten uwalnia pokłady obrazów uwięzionych w podświadomości, we śnie, w wizjach... Tak maluje Salvador Dali. A naczelnym kubistą był – Picasso.

Uczeni stają się autorytetami. Funkcjonują szkoły, młodzież zdobywa i ceni wykształcenie. Postępy cywilizacji oszałamiają: rozbicie atomu, samochód, samolot, telefon, film, łodzie podwodne – to przecież efekt rozwoju wiedzy. Nawet I wojna światowa przyczynia się do rozwoju techniki. Od początku stulecia najwybitniejszym postaciom nauki i literatury przyznawane są Nagrody Nobla. Wiek XX ceni wiedzę.

Ryczący automobil jest piękniejszy niż Nike z Samotraki
– hasło futurystów symbolizujące epokę pełną eksperymentów
i buntującą się wobec tradycji.