Fantastyka w literaturze i sztuce romantycznej.

W romantyzmie używanie zjawisk nie mieszczących się w racjonalnej wizji świata wykraczało zdecydowanie poza stylistyczne ozdobniki .Zjawiska fantastyczne w literaturze romantycznej nie tylko współtworzą lokalny i historyczny koloryt opisywanych wydarzeń, ale pozwalają na pogłębienie wizji świata i człowieka, wiążąc się z filozoficznymi koncepcjami życia.
Romantycy polscy nie tworzą nowej specyficznej koncepcji fantastyki. Jej rola wynika z zadań przypisywanych kreacji poetyckiej, z przekonań o znaczeniu folkloru i literatury ludowej oraz mitów, i najważniejsze z przyjęcia określonych wzorców literackich.
W polskim romantyzmie spotykamy się z tak zwaną fantastyką grozy. Odnajdujemy ją w młodzieńczych powieściach Krasickiego. Fantastykę grozy tworzy nagromadzenie stosunkowo nieprawdopodobnych zjawisk ( jak na przykład zbrodnicza zemsta po wielu latach.) kreacje postaci sięgają tu granic prawdopodobieństwa (np. potworny karzeł, kąpiąca się w krwi dziewic Joanna z Gozdawy). Na ogół jednak postacie te nie wykraczają poza możliwości empiryczne nakreślone przez przyjęte rany kostiumu historycznego., chociaż zarazem współtworzą świat, w którym nie rządzą prawa rozumu, lecz wybujałe i groźne namiętności

Najważniejszą rolę w polskim romantyzmie odegrała fantastyka o proweniencji ludowej, z elementami baśniowej cudowności. To ludowe pochodzenie fantastyki widoczne jest szczególnie w balladach, w których nadzwyczaj często można spotkać upiory, widma, czy rusałki , metamorfozę bohaterów w te właśnie postacie, lub zwierzęta czy przedmioty, wreszcie cudowne rozwiązania fabularne w formie kary dla grzeszników i nagrody dla cnotliwych-czyli wszystko to co się składa na świat przedstawiony baśni.

Fantastyka w polskiej w polskiej balladzie romantycznej wiąże się z tajemnicą natury bytu ,a nie z przepajającą lękiem grozą. Odbiorca „Romantyczności” Mickiewicza może mieć wątpliwości, czy dziewczyna mówiąca o niewidocznej osoby jest obłąkana, czy faktycznie rozmawia z duchem zmarłego, jednak autor wyraźnie ukazuje, którą z dwóch możliwości czytelnik powinien zaaprobować: „i ja tak wierzę”. Pojawiające się w balladzie fantastyczne zjawisko nie ma na celu przestraszenia czytelnika , ma za zadanie przekonać czytelnika, że istnieją zjawy, które ukazują się przed „ oczyma duszy” . główną funkcją pojawiającej się w balladach fantastyki jest bowiem przekonanie odbiorcy, że do zrozumienia świata i psychiki człowieka nie wystarczy zdrowy rozsądek ani racjonalistyczna wizja tego świata. Zarówno postacie przybywające z zaświatów, jak cudowne przemiany bohaterów i przejawy wyższej sprawiedliwości ukazane są jako faktycznie istniejące. Tym samym też racjonalistyczna wizja świata musi zostać podważona, a nawet zburzona, ustępując miejsca wizji irracjonalnej.

Fantastyka występuje także w II części „Dziadów” Mickiewicza. Cechuje się bardo wyraźnymi związkami z folklorem. Rola fantastyki w tym utworze wiąże się ona z bardzo silnie z ludowym obrzędem, który sankcjonuje tematykę utworu, jak również wpływa na jego konstrukcję ,a wreszcie ukazuje jedność świata żywych i umarłych. W ukazanym w utworze obrzędzie ludowego święta zmarłych najistotniejsze jest nie tyle pojawianie się i istnienie widm, ile ich ciągły kontakt z żyjącymi. Żywi są zmarłym potrzebni do obdarzania ich pokarmem i modlitwą lub przebaczeniem , które ewentualnie mogą skrócić ich kary. Zmarli są stale obecni w życiu wioski, której mieszkańcy nie zapominają o ich czynach i kształtują swoje postępowanie także w związku z ich losami po śmierci, które są dla żywych niejako nauką. Dla nauki żywych służy udzielanie rad przez widma i powtarzane przez chór przestrogi .

Odrębną rolę odgrywa w II części „Dziadów” mara nieszczęśliwego kochanka , której nie da się odciągnąć od uczestników obrzędu ,a która w przeciwieństwie do innych widm milczy. Jej cierpienie obrazuje gest wskazujący na serce. Ta wieloznaczna postać występuje w różnych kontekstach we wszystkich częściach dramatu , swoiście je łącząc. Z tą postacią wiąże się postać Gustawa-Konrada , ale także przenikająca całość utworu koncepcja świata pojmowanego jako jedność żywych i umarłych.

Z fantastyczną cudownością, odwołującą się również bezpośrednio do wierzeń ludowych spotykamy się w twórczości Zaleskiego. W poemacie „Rusałki” obdarzonym przez poetę podtytułem „Fantazja”. W utworze tym pojawiają się rusałki jako młodzieńczy sen na jawie zakochanego, który swą ukochaną Zorynę widzi właśnie w towarzystwie tych fantastycznych postaci i w pewnym momencie ją z nimi utorzsamia. W tym utworze są one symbolem cudownych złudzeń miłości i młodości.

Fantastyka pojawia się także w powieściach poetyckich, ale nie zawsze bezpośrednio. Stosunkowo dużym nasileniem motywów fantastycznych cechują się min. „Żmija” Słowackiego i „Zamek kaniowski” Goszczyńskiego. W „Żmii” występuje postać rusałki i groźnego dla wrogów obrazu Bogurodzicy. W „Zamku kaniowskim” spotykamy postacie fantastyczne oparte na folklorze (diabły zdejmujące wisielca, obłąkana topielica, „wpół-kobieta, wpółgrobów maszkara”). Ważne jest, że w obu utworach pojawia się motywacja fantastyczna i to ona jest ważniejsza. W myśl tego światem rządzą siły zła, nie dające się objąć rozumem. Człowiek przedstawiony jest jako igraszka w ich rękach. Typy fantastycznych postaci pozwalają wiązać te powieści z fantastyką ludową, o tyle rola nie dającej się pojąć rozumem tajemnicy wiąże je z fantastyką grozy.
W utworach romantycznych pojawia się także rodzaj fantastyki związanej z marzeniem sennym i stanami wizyjnymi.
Fantastykę w „Kordianie” spotykamy głównie w „Przygotowaniu”, gdzie pojawiają się szatani i czarownica, którzy stwarzają przywódców powstania. Także alegoryczne postacie Strachu i Imaginacji pojawiają się idącemu zabić cara Kordianowi. Służy to uwidocznieniu wewnętrznych przeżyć tych postaci., nie pozwalających bohaterowi na dokonanie czynu..

Fantastyka w „Balladynie” Słowackiego bezpośrednio odwołuje się do ludowości, jednak wpłynęły na nią także „Sen nocy letniej”, „Makbet” i „Król Lear” Szekspira. Przejawem dzialań fantastycznych są w utworze zarówno niezwykłe miłości (np. Kirkora do obu córek wdowy, Goplany do Grabca), jak zadziwiające losy bohaterów , finalny piorun, uderzający w tytułoą bohaterką. Poprzez bohaterkę realizują się prawa ludowej a zarazem Boskiej sprawiedliwości , a jednocześnie romantyczna ironia. Wiążąca się bardzo silnie z tą właśnie romantyczną ironią fantastyka „Balladyny” mimo istnienia tej Boskiej sprawiedliwości wnosi przekonanie o irracjonalnym charakterze świata.
Zupełnie inną koncepcję fantastyki obserwujemy w utworze Adama Mickiewicza „Historia przyszłości”. Nieliczne zachowane fragmenty tego dzieła pozwalają go traktować jako historię fikcyjną, gatunek przynależny do fantastyki naukowej. Ta historia losów przyszłej Europy, widzianej czasem satyrycznie lub wręcz antyutopijnie jest jednak ujęta racjonalistycznie. To właśnie pozwala wiązać ten utwór z ukształtowanymi później konwencjami science-fiction.