Hagiografia

W czasach Bolesława Chrobrego pojawiają się pierwsze utwory pisane w języku łacińskim. Są to teksty hagiograficzne (żywoty świętych) pisane przez cudzoziemców, między innymi: trzy żywoty św. Wojciecha, zakonnika pochodzenia czeskiego, który zginął w trakcie wyprawy misyjnej do Prus, w roku 997. Są to teksty będące odmianą biografistyki parenetycznej, ponieważ kreowały postacie, które wyróżniały się cnotami godnymi naśladowania.

Akcentują ideał ascezy i pokory, podkreślają wartość męczeńskiej śmierci poniesionej za wiarę.

Wzorem jest dla nich literatura zachodnia, w której popularyzowana była postać świętego - ascety, człowieka wyrzekającego się majątku, szczęścia osobistego, znoszącego w pokorze cierpienia, wiodącego, pomimo pańskiego pochodzenia, życie skromne i pełne pobożności, opromienione dobrocią, miłością lub surowe, poddane licznym próbom i nakazom.

Znana była w Polsce księga hagiograficzna zwana "Złotą legendą" Jakuba de Voragine. (Tytułowa "Legenda" - w dosłownym tłumaczeniu oznacza: "to, co godne czytania"). Zachował się z niej piętnastowieczny przekład polski jednego fragmentu, "Żywot św. Błażeja".

W wieku XIII kontynuatorem tego typu literatury jest Polak, dominikanin Wincenty z Kielczy na Śląsku opolskim, autor dwu poetyckich żywotów św. Stanisława ze Szczepanowa, biskupa.

Dalsza hagiografia łacińska, głównie czternastowieczna, stanowi materiał do poznania dziejów narodowych, jeżeli dotyczy świętych polskich. Występuje w niej nurt dominikański, np. Żywot św. Jacka i franciszkański, np. Żywot błogosławionej Kingi.
Legenda o św. Aleksym

Utwór pochodzący z połowy XV wieku (zachowana kopia rękopisu w języku polskim pochodzi z 1454 roku) najpełniej wyrażający ideały średniowieczne. Kult św. Aleksego szerzył się również w Polsce, głównie na Mazowszu, gdzie powstał utwór.

Popularność św. Aleksego "męża pobożnego", który wyrzekł się majątku, wysokiego urodzenia oraz osobistego szczęścia i, opuściwszy dom i żonę, udał się na tułaczkę, stał się pątnikiem, żebrakiem - wiązała się nie tylko ze średniowiecznym ideałem ascetycznej świętości, ale też z ludowymi wyobrażeniami religijnymi, które cechowało przywiązanie do demokratycznych ideałów chrześcijaństwa.

Aleksy stał się patronem biedoty, żebraków i pątników. "Legenda... " głosiła pochwałę ubóstwa, wyrzeczenie się dóbr materialnych i szczęścia osobistego, ideał pokory i posłuszeństwa wobec nakazów religijnych, wskazywała drogę zbawienia poprzez umartwianie się i pokorne znoszenie przeciwności losu.

Kwiatki św. Franciszka
Zbiór opowieści o życiu św. Franciszka. Ich narrator jest anonimowy. Można się jedynie domyślać, że był to uczeń, ponieważ przytacza dosłownie wypowiedzi mistrza, cytuje nawet jego niektóre kazania.

Tekst przypomina w pewnym stopniu utwór hagiograficzny, wzorowany na starożytnym żywotopisarstwie. Jest jednak daleki od ascezy. Składa się z 4 części:

Część pierwsza to prolog "Pieśń słoneczna".
Rozdziały I-LIII są opowieścią o życiu bohatera, który na wzór Chrystusa zgromadził wokół siebie dwunastu braci - synów bogatych rodzin. Ci synowie, bogatych szlachetnych rodów, dobrowolnie wzgardziwszy dobrami doczesnymi, ciężko pracowali na swe utrzymanie, a zarobione pieniądze oddawali ubogim.

Św. Franciszek najwyższą miłością obdarza Boga (modli się żarliwie, rozmawia, widzi Go) i wszystko, co Bóg stworzył: ludzi i każde żywe stworzenie (przemawia do kwiatów, ptaków i zwierząt, łagodnością i dobrocią pokonuje wcielenie zła - wilka z Gubbio). Szczęście i radość czerpie z ubóstwa, cierpienia, cierpliwości i poświęceniu dla ludzi (okazuje współczucie i pomoc chorym). Często wygłasza pouczające kazania, pełne prostoty i poezji. "Święty Biedaczyna" (takim mianem określa swego bohatera narrator) kocha z wzajemnością siostrę Klarę z kościoła pod wezwaniem św. Damiana, lecz miłość ta nie ma nic z pożądania, a wyraża się w duchowym zespoleniu w poznawaniu Boga.

Część trzecią stanowią rozważania o stygmatach Franciszka. Otrzymał je na górze Alwerno, gdzie odbywał swój czterdziestodniowy post "świętomichalski". Tutaj, dzięki żarliwej modlitwie, przeżywał mękę Pańską, miał widzenia (ognista kula, Serafin - Chrystus), później leczył chorych i nawiedzonych. Również po swej śmierci (w sobotę 4 października 1226 roku) ukazał się swym braciom i poprzez nich czynił cuda.

Część ostatnia ukazuje życie i naukę uczniów św. Franciszka: braci Jałowca, Idziego i Leona oraz głosi kult cudownych zdolności samego świętego.