"Potop" Sienkiewicza jako powieść "ku pokrzepieniu serc".

„Potop”, druga część trylogii Henryka Sienkiewicza, został wydany w 1886 roku. Był to okres w którym Polska znajdowała się pod zaborami. Kolejne pokolenia wzrastały w niewoli. Społeczeństwo straciło wolę walki, wielu poddało się rusyfikacji, a nawet podejmowało współpracę z zaborcami nie widząc w tym nic złego. W tym okresie doszło również do załamania pozytywistyczne ideologii, od pisarzy oczekiwano czegoś nowego.

Henryk Sienkiewicz postanowił wyjść naprzeciw tym oczekiwaniom, ale jednocześnie pragnął rozbudzić w Polakach nadzieję na wolność i chęć do walki o nią. Dla samego autora pisanie było ucieczką przed problemami osobistymi: „Potop miał tę dobrą stronę, że bronił mnie całymi godzinami od nieróżowych rozmyślań.”

Sienkiewicz szukał w przeszłości takiego okresu, w którym czytelnicy mogliby znaleźć analogię do sytuacji Rzeczypospolitej pod zaborami. Temat do „Potopu” znalazł w XVII wiecznej Polsce. Kraj był nie tylko zagrożony z zewnątrz, m. in. przez Szwedów, ale również od wewnątrz (zdrajcy: Radziejowski, Radziwiłłowie, Kuklinowski).

Na początku powieści pokazany jest upadek moralny społeczeństwa: zdrada, kolaboracje, odstąpienie od władcy. Szerzy się zwątpienie i rezygnacja. Szlachta polska zajęta prywatnymi sprawami i porachunkami nie zauważa niebezpieczeństwa. Kmicic mówi o Polakach: ”każdy sobie pan w naszej Rzeczypospolitej, kto jeno ma szablę w garści i lada aką partię zebrać potrafi.” Tylko niektórzy (np. Wołodyjowski, Skrzetuscy)przedkładają obowiązek wobec ojczyzny ponad wszystko inne.

Dopiero przełomowe wydarzenia historyczne (ucieczka króla, ugoda w Kiejdanach, poddanie się pospolitego ruszenia pod Ujściem) uświadamiają szlachcie konieczność walki. Hasłem bohaterów staje się: „Bij kto w Boga wierzy, komu cnota i ojczyzna miła!”

Sienkiewicz wśród bohaterów powieści realizuje wzorzec osobowy Polaka, w którym cechami zasadniczymi są patriotyczne poświęcenie, dzielność wojenna i rycerski honor, ale również upodobanie w brawurowym geście, przewaga żywiołowych emocji nad krytyczną refleksją.

Punktem zwrotnym „Potopu” staje się obrona Jasnej Góry. Jest ona symbolem oporu wobec niezwyciężonej armii szwedzkiej i przełamaniem jej potęgi. Polacy, jako katolicy, nie mogli pozwolić, aby protestanci zbezcześcili święte miejsce. Zawierzyli się Matce Boskiej i znaleźli w niej oparcie, którego im brakowało. Jasna Góra stała się punktem odniesienia dla konfederatów, a coraz więcej szlachty przyłączało się do powstańczych oddziałów. Zjednoczony zwycięstwem naród nabrał sił do walki i wiary w całkowitą wygraną.

Rozpoczął się drugi etap walk w których partyzanci pod wodzą Stefana Czarnieckiego sukcesywnie osłabiali Szwedów (m in napadając na tabory z żywnością – wygłodzeni Szwedzi, tracąc wolę do walki, chcieli powrotu do domu). Wprowadzając historyczną postać Czarnieckiego i obdarzając ją cechami nadludzkimi autor przedstawił wzorzec patrioty dla ludzi XIX wieku.

Pisząc „Potop” Sienkiewicz chciał przypomnieć pokoleniu przytłoczonemu klęska powstania styczniowego i skłonnemu do rezygnacji z niepodległości, że w historii Polski bywały bolesne klęski, ale po nich przychodziły dni zwycięstwa i chwały, jeśli duch rycerski i wiara w narodzie nie gasła.

Jego wizja historii różniła się od stanowisk ówczesnej historiografii – była to wizja optymistyczna, która przypominała chwile minionej chwały, przykłady ocalenia z nieuchronnej pozornie zagłady, odbudowywała duszę narodu, potępiała zdradę, budziła wiarę, że naród o takiej przeszłości ma ogromną siłę. W tej wizji po stronie Polaków zawsze był Bóg, więc odzyskanie wolności było tylko kwestią czasu.

Autor eksponował triumfy oręża polskiego, bardzo dokładnie je opisując, a pomijał lub tylko wspominał przegrane starcia.
Podkreślał, że historia nie jest tworzona jedynie przez wielkich tego świata, ale również przez jednostki (takie jak Kmicic, Wołodyjowski czy Zagłoba).

Sienkiewicz odszedł w powieści od realizmu i naturalizmu ku wyobrażeniom romantycznym, bo „powieść historyczna nie tylko nie potrzebuje być poniewieraniem prawdy, ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez historię.” (H. Sienkiewicz). Historię potraktował jako tworzywo literackie.

Czytelnik „Potopu” nie doznaje wrażenia że w tej wojnie odnieśliśmy jakieś poważne straty, które będą miały skutki w przyszłości naszego narodu.

Wizja wojny i bitew wyklucza cierpienie i udręki, nad okropnościami szybko przechodzi się do porządku, trup pada gęsto (zwłaszcza nieprzyjaciół), ale nie ma mowy o rozkładających się ciałach. Drastyczne sceny znęcania się i tortur pamiętamy raczej jako interesujące przygody. O zmęczeniu, głodzie i chorobach nie ma prawie w ogóle mowy. Bitwy pozostają nam w pamięci jako wspomnienie groźnego, ale podniecającego piękna.

Taki sposób przedstawienia zdarzeń uwydatnił bardziej główne przesłanie utworu, które streszcza toast Zagłoby wzniesiony podczas wesela Kmicica: ”... nie ma takowych terminów z których by się viribus unitis (wspólnymi siłami) przy boskich auxiliach (pomocy) podnieść nie można.” Najważniejszy jest patriotyzm oraz narodowy solidaryzm, tak charakterystyczny w historii Polski.